Magnum-fotograaf Carl De Keyzer, op zoek naar de religieuze ziel van de VS

F otograaf Carl De Keyzer (61) was een tiener in de jaren 70. Hij woonde in West-Vlaanderen, en dus was God omzeggens overal. Thuis, waar je moeilijk naast de Jezuskruisjes kon kijken - eentje hing zelfs boven zijn bed. Op school, waar de helft van zijn leerkrachten priester was en hij om vier uur uit de veren moest om zijn vormsel voor te bereiden.

Hoewel hij op zijn 13de van zijn geloof viel, trouwde hij voor de kerk. Met de jaren werd hij enkel heviger in zijn atheïsme. ‘Je zou kunnen zeggen dat mijn hele oeuvre een dubbelchecken is van wat ze me hebben wijsgemaakt in mijn jeugd’, zegt De Keyzer, die lid is van de bekende fotografencoöperatie Magnum, in de woonkamer van het kasteel in Melle dat hij acht jaar geleden van zijn toenmalige schoonzoon Wim Delvoye kocht. Tussen ons ligt het eerste exemplaar van zijn nieuwe boek. Dat telt 90 foto’s van de roadtrip die hij dit en vorig voorjaar maakte door de Verenigde Staten, op zoek naar de religieuze ziel van de Amerikanen, en 90 foto’s uit 1990.

De Keyzer trok toen 13 maanden met een camper door het land om religieuze groepen te fotograferen. 30 jaar later keerde hij terug om te checken hoe het onder het viriele nationalisme van president Donald Trump gesteld is met de godsdienstbeleving van de Amerikanen. De camper en campings werden vervangen door een huurwagen en Airbnb-adressen, het ingeflitste zwart-wit door flashy kleuren die bepaalde beelden een publicitaire aanschijn geven.

De reeks over Scientology heeft zelfs iets propagandistisch. ‘Tot onze grote verbazing zagen die mensen ons graag komen. Mijn vrouw en ik hadden ons als toeristen uitgedost - ‘born catholics’, zeiden we (grijnst) - en ik mocht alles fotograferen. Ze organiseren self-guided tours in hun kerken, zo open en transparant is Scientology geworden om zijn imago van gesloten sekte te counteren. We waren zelfs uitgenodigd op de verjaardagsviering van hun stichter Ron Hubbard, maar door corona ging dat helaas niet door.’

Raakte u overal zo gemakkelijk binnen?

Carl De Keyzer: (schudt het hoofd) ‘Ik was een grotere storende factor dan 30 jaar geleden. Als ik toen met de payphone naar een kerk belde, nam om te beginnen altijd iemand op. Ze vonden het een grote eer dat iemand speciaal van België naar Amerika was gereisd om hun religie in beeld te brengen. Nu was er vooral wantrouwen, als de telefoon al werd opgenomen. In veel commerciële kerken ben ik buitengejaagd. De kleine kerken hebben allemaal livestreaming, je loopt dan in de weg als fotograaf.’

‘Godsdienst is nog meer een bedrijf geworden in de VS. Net als in andere sectoren zijn die kerken als de dood voor negatieve publiciteit. Door de sociale media beseffen ze allemaal hoe genadeloos onafhankelijke fotografie kan zijn voor hun imago. Dus hebben ze hun eigen fotograaf en een Facebook-pagina. Zo houden ze de teugels strak in handen. Ze weten beter wie de vijand is en hebben zich in een verdedigingspositie gezet. Hoewel het nooit mijn bedoeling is mijn onderwerpen negatief in beeld te brengen zagen de meesten me als hun vijand. (lacht) Ik zie er natuurlijk ook ouder en serieuzer uit dan 30 jaar geleden.’

Stond er ook meer op het spel voor ze? Het aantal Amerikanen dat zich als christelijk omschrijft, is naar 65 procent teruggevallen. Een vierde beschouwt zich als ongelovig.

De Keyzer: ‘Tuurlijk. Zoals overal in de wereld is in de VS de godsdienstbeleving afgenomen. De grote evangelisten als Billy Graham of Jimmy Swaggart zijn dood of vullen geen grote stadions meer. De meeste religieuze themaparken zijn failliet of gesloten. Maar het blijft Amerika. Amerikanen vinden steeds nieuwe dingen uit, en daar horen ook godsdiensten bij. De katholieke kerk is in geen 100 jaar veranderd, maar de verscheidenheid aan christelijke geloofsgemeenschappen is imposant. Kerken betalen misschien geen belastingen in de VS en moeten in hun eigen onderhoud voorzien, maar dat lukt ze nog altijd prima. ‘God Inc’ gaat in die zin ook over de kerk als een bedrijf. Er zijn meer dan genoeg mecenassen die bereid zijn diep in hun zakken te tasten om hun land van de ontkerkelijking te redden.’

Die mecenassen steken hun geld in nieuwe, erg populaire millennialkerken. Veel jonge Amerikanen geloven dat hun land opnieuw door God veroverd moet worden. Het is een reactie op de secularisering van hun ouders. In tegenstelling tot de oudere generaties, nemen millennials veel langer de tijd om uit te zoeken wie ze zijn en wat ze geloven. Ze verlangen naar een gemeenschap en authenticiteit in een wereld die individualistischer en oppervlakkiger wordt. Een bekende millennialbeweging is The Send, een rondreizend muziekfestival met christian bands en predikanten. De Keyzer had de toestemming om ze te fotograferen, maar de pandemie maakte een kruis over zijn plan.

De fotograaf kon wel op pad met de Jesus Movement Tent, een evangelisatiebeweging die met een tent van dorp naar dorp reist om - soms erg assertief en agressief - jongeren tot het christendom te bekeren. ‘Dat waren extreme taferelen die je 30 jaar geleden hooguit zag in bepaalde zwarte kerken, zeker niet bij blanke jongeren. Ze denken echt dat ze Amerika gaan redden.’

Wat deed corona met de gelovige Amerikanen?

De Keyzer: ‘De lockdown maakte ze bijzonder inventief. Veel kerken die dichtgingen, bleven op drive-inparkings hun geloof vieren. Hun vieringen waren zeer goed georganiseerd: een podium, grote kruisen en priesters die op parkings in the middle of nowhere op een stoeltje zaten te wachten tot een auto vol gelovigen kwam aangereden. Voor mij was het de hel, omdat ik mijn reisplannen helemaal moest omgooien.’

‘De emotionaliteit waarmee Amerikanen in de publieke ruimte hun geloof belijden, blijft me verbazen. Dat leverde soms absurde taferelen op. In Tampa (een grote stad in Florida, red.) was ik op Goede Vrijdag getuige van het passiespel. Daarbij werd op een plein naast het politiekantoor een halfnaakte man door Romeinse soldaten van een kruis gehaald. Via een zijweggetje stond die Jezusfiguur plots in een ondergrondse parking. Die is zo in zijn auto gekropen (lacht). Hij zwaaide en vroeg of ik wilde meerijden naar zijn kerk enkele uren verderop, maar mijn vrouw zat te wachten in onze auto.’

Sprak u met ze over de Amerikaanse politiek? Over nationalisme en identiteit?

De Keyzer: (wuift) ‘Nee. Daar waagde ik me niet aan. (denkt even na) Ach wat, is het verschil zo veel groter dan vroeger? Het conservatisme is onder Trump dan wel helemaal terug in de Amerikaanse samenleving, maar in 1990 woedde een even hardnekkig religieus nationalisme. Na de Eerste Golfoorlog zaten de kerken vol met soldaten en generaals die vlaggen tegen satan Hoessein droegen.’

‘Als je me bij het begin van dit project had gevraagd wie de presidentsverkiezingen wint, had ik wellicht Trump geantwoord. Ik zat de hele tijd in Trump-kringen. Ik denk niet dat ik één Biden-supporter ben tegengekomen. In het begin was corona een grote troef voor Trump. Het was heel slim van hem om zich tegen het dragen van een mondmasker te verzetten. Zo kon hij zich in het hart van de gelovigen manoeuvreren. Als we vroegen waarom ze geen mondkapjes droegen, zeiden ze haast allemaal: ‘God is strong, He will protect us.’ Nu lijken de kansen van Biden vergroot. De slappe jongen heeft zich een beetje herpakt in de kiescampagne, terwijl Trump zich aan de coronacrisis mispakte.’

De Keyzer heeft niemand van 30 jaar geleden teruggezien. Wel was er de pastoor van een kerk in Alabama die zich herinnerde hoe hij 40 jaar geleden een vriendelijke Magnum-collega had binnengelaten. De Keyzer mocht uitzonderlijk zijn kerk binnen om een slangenbezwering te fotograferen. ‘Er was een lijn getrokken op drie meter van het altaar. Niet voor corona, nee. (grijnst) Op zo’n bezwering wordt weleens iemand doodgebeten en de kerkgangers mogen zich om levensbeschouwelijke redenen niet laten vaccineren.’

Hij bezocht groepen die hij in 1990 al had gevolgd en ging opnieuw naar Mardi Gras in New Orleans. 30 jaar geleden liep de jonge fotograaf in de slagader Bourbon Street op een stoet van duizenden extreme gelovigen die kruisen droegen en waanzinnig tekeergingen tegen satan. ‘Nu was ik al blij als ik vijf religieuzen tegen een kerkje zag leunen. Ik ben meer protesterende gays tegengekomen dan diehard gelovigen.’

Hij keerde ook terug naar Daytona Bike Week in Florida. Zijn foto van een rondtrekkende evangelist met een opvouwbaar kruis op het strand - het coverbeeld van het eerste boek - is een van zijn meest iconische werken. ‘Er was nauwelijks iets veranderd. Vanuit heel Amerika trekken miljoenen motards naar een piepklein strand in Florida. Overdag houden ze erediensten in het bikersdorp waar ’s avonds alleen gezopen en gesnoven wordt. Er lopen preachers met een crimineel verleden tussen. Ik ontmoette een man die 40 jaar had vastgezeten voor drie moorden. In de gevangenis had hij god gezien. (schudt het hoofd) Amerikanen kunnen de grootste crimineel een abonnement op het hiernamaals verkopen en alles is vergeten. Dat is het grote voordeel aan religie: de kerk heeft privileges die een ander bedrijf niet heeft.’

Begrijpt u iets beter waarom mensen hun heil zoeken in een god?

De Keyzer: ‘Nee. Ik ben in zo veel landen geweest om religies te bestuderen en mijn atheïsme wordt steeds erger. Mijn ontdopingsbrief is onderweg naar het bisdom. Ik ben geen atheïstische kruisvaarder. ‘God Inc’ gaat over verwondering en surrealisme. Mijn voornaamste drijfveer is mijn verbazing en interesse in situaties die ik niet kan vatten in sterke beelden omzetten. Voorts deel ik de mening van de alien die voor het eerst de aarde bezoekt en beslist religie als enig onderwerp op zijn Facebook-profiel te plaatsen, omdat hij dan gegarandeerd de meeste verwonderde likes krijgt van de bewoners van zijn planeet.’

‘God Inc I en II’ is uitgegeven bij Lannoo. De expo loopt vanaf 20 november in het Geeraard de Duivelsteen in Gent.