Mythische monsters in Turnhout

‘Een beetje griezelig voor een klein meisje’, zegt een oudere dame met een klein kind aan het eind van de expositie. Tom Liekens, kunstenaar en curator van de tentoonstelling lacht. 'Mijn zoon was er nochtans helemaal weg van. Meteen na de expositie wou hij er nog eens door', zegt hij.

Vier jaar lang heeft Liekens, samen met curator Glenn Geerinck, aan de expositie gewerkt. 'Eén groot rariteitenkabinet', noemt hij de tentoonstelling. Alles draait om hybriden, wezens die een kruising zijn van twee of meer verschillende planten of dieren. Liekens bouwde de tentoonstelling uit fascinatie voor die fantastische wezens. Een aantal van de objecten die tentoon worden gesteld, komt uit de eigen collectie van de kunstenaar. Er is ook eigen werk van Liekens, waarin die hybride wezens vaak een belangrijke rol spelen.

De expositie begint met een klein, bijzonder beeldje: een replica van de Löwenmensch, een figuur met de kop van een leeuw. De leeuwenman is niet enkel het vroegste voorbeeld van een hybride, maar ook het oudste teruggevonden kunstvoorwerp uit de prehistorie. Het origineel, dat maar liefst 40.000 jaar oud is, staat in een museum in Ulm, in de buurt van de grot waar het in 1939 gevonden is. 'Het is het oudste voorwerp dat écht blijk geeft van menselijke verbeelding', vertelt Liekens.

Twee kleine Egyptische godsbeeldjes - Khonsou met de kop van een valk en Sekhmet met de kop van een leeuw - leiden ons naar de klassieke oudheid. De Griekse mythologie en Latijnse verhalen zijn vergeven van vreemde, hybride wezens. Een reeks prenten uit de 18de eeuw, uit de collectie van Liekens, illustreert een aantal van die verhalen. Het verhaal van Glaucus, de Griekse visser die verandert in een zeegod met vissenstaart, of de strijd van Bellerophon en de Chimaera, een monster met de kop van een leeuw, het lichaam van een geit en de staart van een slang. 

Actaeon en Artemis

Wat verder hangt een ets die teruggrijpt naar een bijzonder verhaal uit de 'Metamorphosen' van Ovidius, het verhaal van Actaeon en Artemis. De jager Actaeon wordt veranderd in een hert door Artemis, de godin van de jacht, omdat hij haar vanuit het groen bespiedt terwijl de godin aan het baden is. Tot overmaat van ramp wordt Actaeon later verslonden door zijn eigen jachthonden. Wrede jongens, die Romeinen.

‘Hoewel we een bepaalde, historische lijn volgen in de opbouw van de expositie, springen we ook voortdurend in tijd en ruimte’, zegt kunstenaar Liekens. In dezelfde, eerste ruimte staat een werk van Koen Vanmechelen, een marmeren minotaurus, die voorover gebogen op een schedel zit. De houding van de figuur past niet bij de grote, brutale stierenkop. Achter de hoek, een bebloed, vlezig hertengewei van Berlinde De Bruyckere. Gruwelijk als altijd, maar een interessante verwijzing naar het verhaal van Actaeon en Artemis.

Ook Bijbelse verhalen en de christelijke traditie staan bol van de fantastische wezens. Engelen en duivels, met vleugels of klauwen, draken en eenhoorns. Een paar donkere prenten van Gustave Doré liggen op een lage tafel onder een kleurrijk, modern werk van Tom Poelmans. Het contrast in stijl en kleur kan niet groter zijn, al maken de twee werken gebruik van dezelfde, bijna universele beeldtaal. Een paar hoekige vleugels die eindigen in een scherpe klauw, twee hoorns en een duivelsstaart.

Langs enkele zeemeerminnen een paar mooie, kleine tekeningen van Francisco Goya en Léon Spilliaert brengt de expositie de bezoeker naar een zelfverklaarde Wunderkammer, een verborgen schatkamer met meer vreemde wezens en andere rariteiten op sterk water. Wetenschappelijke prenten uit een 17de-eeuwse encyclopedie tonen de fascinatie, maar ook verwarring die bestond. Op eenzelfde pagina prijkt, naast een doodgewone haas, een konijn met twee vreemde hoorns. 'Mensen wisten weinig over exotische dieren', zegt Liekens. 'Hun fantasie sloeg op hol en verhalen over vreemde wezens werden zo al snel voor waar aangenomen.'

Rubi, de Chinese slangendraak

Een aantal werken uit de expositie is angstaanjagend realistisch. In een kleine glazen kist ligt een gemummificeerde zeemeermin. De droge, bruine schubben, scherpe klauwen en akelige tanden spreken tot de verbeelding. De ningyo, die voornamelijk bestaat uit papier, stof en vissenhuid, is in de 19de eeuw in elkaar geknutseld door Japanse zeemannen, om te verkopen aan buitenlandse koopvaarders. Die handelaars konden hun ogen niet geloven en haastten zich naar huis om iedereen het vreemde wezen te tonen.

Een ander bijzonder object is de ‘Chinese slangendraak’ van Dominick Verschelde, de conservator van de collectie zoölogie van het GUM, het Gents Universiteitsmuseum. De draak, die van zijn maker de koosnaam Rubi heeft gekregen, is gebouwd met echte beenderen van een python, een konijn, een kalkoen en enkele hanen. Naast de draak liggen beenderen van enkele prooien, die Rubi net naar binnen heeft gewerkt.

Uiteindelijk vertakt de expositie in alle mogelijke windrichtingen en perioden, met indrukwekkende, Chinese graffiguren en een kleurrijk, houten dansmasker uit Papoea-Nieuw-Guinea. Het verhaal van de expositie is duidelijk. Vreemde, fantastische wezens zijn van alle tijden en overal. We fantaseren over grote, gevleugelde wezens die zweven door de lucht of mysterieuze monsters die zich verbergen, diep in de zee.

Op het eind van de expositie, achter een klein venster op ooghoogte van een kind, staat een verzameling speelgoedfiguurtjes opgesteld, allemaal fantastische wezens. ‘By far de moeilijkste stukken om hier te krijgen’, grapt Liekens over het speelgoed van zijn zoon.

'Hybriden' loopt tot 17 november in de Warande in Turnhout.