Voor Susan Meiselas is de foto maar het begin

 Susan Meiselas (74) werd wereldberoemd met een actiebeeld van een sandinist die een molotovcocktail gooide. Daarmee hielp hij in 1979 mee de Nicaraguaanse dictator Anastasio Somoza omverwerpen. Die ene foto ging een eigen leven leiden in haar oeuvre, want Meiselas is niet de fotografe van de snelle actie.

Integendeel, voor Meiselas is de band met haar onderwerpen belangrijk. Van de tienermeisjes in Little Italy die ze meenam naar haar donkere kamer, over de jonge vrouwen die in de jaren 70 hun stripact opvoerden op kermissen in New England, tot de strijders en slachtoffers van oorlogen in Nicaragua en Koerdistan: Meiselas wil de mensen achter haar lens leren kennen.

Al reflecteert ze voortdurend over haar plaats als fotografe, nergens leidt dat tot gratuit gemoraliseer. De gesloten werelden die ze verkent, legt ze sec maar met mededogen vast. Het geeft haar beelden een sterkere documenterende kracht dan die van een toevallige passant die zich niet heeft verdiept in de achtergrond. Dat is een troefkaart in het huidige post-truth-tijdperk met zijn vele gevoeligheden en waarin de waarheid er niet meer toe lijkt te doen. 'Nadenken over hoe beelden in verschillende formats en periodes een andere impact kunnen hebben, is voor mij altijd een vanzelfsprekendheid geweest', zegt ze bij de voorstelling van haar expo in Antwerpen.

'Van in het begin van mijn carrière was ik me ervan bewust dat mijn camera me in een machtspositie en voor een verantwoordelijkheid plaatste waarover ik altijd moet waken. Andere straatfotografen hadden er geen probleem mee om kiekjes te maken van passanten die vaak niet wisten dat ze gefotografeerd werden. Ik vond het een voorrecht mensen weer te geven, maar ik kon het alleen in onderlinge overeenstemming.'

Bruggen bouwen

Zoals veel jonge hedendaagse fotografen focuste Meiselas in het begin ook op zichzelf. Het zelfportret uit 1970 waarmee ze de expo opent, heeft ze pas recent herontdekt. Maar nu kijkt ze er anders naar dan toen. 'Geleidelijk ben ik erachter gekomen dat mijn lichaam mijn archief is. Het heeft alle plekken waar ik geweest ben, alle ervaringen en verbindingen opgeslagen.'

'Door je toe te spitsen op je eigen leefwereld, zoals ik deed door mijn huisgenoten te fotograferen en later de meisjes uit mijn buurt, kan je als fotograaf zelfvertrouwen opbouwen. Maar daarna moet je wel durven te springen naar wat zich in de rest van de wereld afspeelt.' Dat is het advies van Meiselas voor een generatie jonge fotografen die naar haar mening iets te lang in de eigen leefwereld blijft peuteren. 'Als je de grote wereld binnenstapt, verandert dat ook wie je bent.'

Op basis van een driejarig project waarin Meiselas een groep kermisstripteaseuses volgde, werd ze in 1976 ingelijfd door het fotobureau Magnum. 'Dat verruimde mijn leefwereld nog meer. Maar ik moest het wel zelf waarmaken. Voor mij werkte het in tegenstelling tot collega’s niet om even ergens naartoe te gaan, daar een expo of een boek aan te wijden en vervolgens af te ronden. Mijn engagement ging dieper en evolueerde dag na dag.'

Wat Meiselas wil vertellen, is dat haar foto’s net als haar relatie met de mensen erop geen einde kennen. 'Ik heb alleen het beginkader vastgelegd', zegt ze. Het project over Koerdistan dat ze in het zog van de eerste Golfoorlog aanvatte, toont hoe ze evolueerde van fotografe naar een soort van archivaris en bruggenbouwer. Haar beelden van Koerden die op foto’s hun in massagraven gevonden naasten tonen, zijn een erkenning van het leven over de dood heen. Een landkaart zonder grenzen die op een expomuur is geschilderd, stelt de staatloze Koerdische gemeenschap in staat vandaag haar verhalen te blijven delen.

Sandinisten

Een retrospectieve over Meiselas is niet compleet zonder haar iconische ‘Molotov Man’. Toen ze de man in 1979 fotografeerde - hij gooit een molotovcocktail gemaakt van een Pepsi-flesje naar de Nationale Garde - stond hij als sandinistische revolutionair op het punt mee het regime van de Nicaraguaanse dictator Anastasio Somoza omver te stoten. In deze expo toont de fotografe hoe ze de controle over het beeld verloor. Zowel sandinisten als contrarevolutionairen zouden het gebruiken als propagandamiddel.

Tegelijk blijft Meiselas in dialoog treden met haar werk. Een lange wand ontrafelt de spanning tussen de originele contactvellen, de 72 beelden die in haar fotoboek over Nicaragua belandden en wat in de internationale pers verscheen. 'Het is een puzzel die alleen achteraf gelegd kan worden, maar die beter de verschillende verhalen weergeeft dan één foto.'

Voor een docufilm ter gelegenheid van de tiende verjaardag van de revolutie ontmoette ze Pablo ‘Bareta’ Arauz, de Molotov Man, persoonlijk. Op de 25ste verjaardag bracht ze blow-ups van de originele reeks aan in het landschap om samen met de lokale bevolking stil te staan bij het effect van haar foto’s. Het is van de politieke escalatie in 2018 geleden dat ze nog in Nicaragua is geweest. 'Ook Pablo sprak ik al twee jaar niet. Ik wil hem niet in een lastig parket brengen.' Altijd oog hebben voor delicate situaties is de aard van het beestje.

            ‘Mediations’ ontleent zijn naam niet voor niets aan de kritische blik waaraan ze haar foto’s van de volksopstand vroeger al onderwierp. Maar ook de ‘Carnival Strippers’ krijgen een interessante tweede lezing. 'Een fotoboek legt je kijk op de geschiedenis in een definitieve plooi, terwijl het een subjectieve selectie is. Door ook contactbladen, tekst, geluidssamples en bewegende beelden te tonen wil ik de geschiedenis openbreken uit haar iconische vaste staat en de mensen die er deel van uitmaakten geven wat hen toekomt.' Het leidt tot een sterke expo waarin fotografie, geschiedenis en persoonlijk engagement een drie-eenheid vormen en waaraan een jonge generatie sociaal bewogen fotografen een vette kluif heeft.

‘Mediations’ van Susan Meiselas, nog tot zondag 4 juni in het FOMU in Antwerpen.

fomu.be