De trotse rebellie van een getergde gemeenschap

‘So if you are the big tree / We are the small axe / Ready to cut you down,’ zongen Bob Marley and the Wailers in 1973. Het beeld verwijst naar een West-Afrikaanse spreuk, een opstandige wijsheid dat kleine mensen schijnbaar onoverkomelijke krachten kunnen overwinnen als ze de handen in elkaar slaan.

Het is ook de perfecte titel voor het project waarmee McQueen elf jaar geleden naar de BBC stapte. Hij had op dat moment nog maar één langspeelfilm gemaakt - het drama ‘Hunger’, over de Noord-Ierse hongerstaker Bobby Sands -, maar hij was ook een internationaal gevierde beeldend kunstenaar. Nu wou hij die faam gebruiken om zich te buigen over een onderwerp en een wereld die al te lang onderbelicht zijn gebleven: de ervaringen van uitgeweken West-Indiërs in Londen. Als kind van ouders uit Grenada en Trinidad behoort hij tot die gemeenschap.

Vergeten verhalen

Zijn eerste idee was één specifieke gebeurtenis uit te werken tot een tv-serie: het lot van de Mangrove Nine. In 1970 moesten negen zwarte bewoners van de Londense wijk Notting Hill voor de rechter verschijnen op verdenking van oproer en weerstand omdat een betoging tegen de politie uit de hand was gelopen.

De betoging was een verongelijkte reactie op de discriminerende praktijken van de politie. Sinds de opening van het restaurant ‘The Mangrove’, een belangrijk gemeenschapscentrum in de wijk, waren al verschillende keren agenten zonder enige aanleiding binnengevallen. De rechtszaak was de allereerste keer dat een rechter erkende dat de politie blijk had gegeven van racisme.

Hoe meer McQueen zich in de zaak verdiepte, hoe meer hij tot de vaststelling kwam dat er nog zoveel meer waardevolle en vergeten verhalen te vertellen vielen over de West-Indische gemeenschap in Londen. Zo ontstond ‘Small Axe’, een collectie van vijf langspeelfilms die zich afspelen tussen 1968 en 1982. Elk van de films heeft het over een ander aspect van dezelfde thematiek. ‘Red, White and Blue’ is het verhaal van een van de eerste zwarte politiemannen in Londen. ‘Education’ toont hoe zwarte kinderen al te gemakkelijk naar minderwaardige scholen voor leerlingen met ‘bijzondere behoeften’ werden verbannen. ‘Alex Wheatle’ gaat over een jonge kunstenaar die in de gevangenis belandt als hij betrokken raakt in de Brixton Uprising van 1981.

Schrijnend en hartelijk

Die vier films zijn stuk voor stuk schrijnende en indringende verhalen over vernedering, racisme en onderdrukking. Maar ze bevatten ook alle vier momenten van pure levensvreugde, vooral door de authentieke en lijfelijke manier waarop McQueen (die alles regisseerde en mee schreef) de hartelijke West-Indische cultuur en sociale omgang in beeld brengt. Dat is a fortiori het geval in de vijfde film, ‘Lovers Rock’, het buitenbeentje van de reeks en het enige verhaal dat niet per se waar gebeurd is. McQueen neemt ons mee naar een Blues Party, een reggae-, dub- en discofeestje met alcohol, cannabis, lekker eten en sensualiteit.

‘Het zijn allemaal passionele, persoonlijke en unieke verhalen,’ zei McQueen toen hij in 2015 het project officieel voorstelde. ‘Ze getuigen van de waarheid van echte levens en moeten dringend verteld worden. Het gaat over een nalatenschap die niet alleen mijn leven als kunstenaar mogelijk gemaakt heeft, maar die ook het Verenigd Koninkrijk waar we vandaag in leven gevormd heeft.’

Zowel ‘Mangrove’ als ‘Lovers Rock’ had midden mei zijn wereldpremière moeten beleven op het festival van Cannes. Dat evenement viel door Covid-19 in het water. Maar het cynische toeval wil dat diezelfde maand in Minneapolis George Floyd vermoord werd door toedoen van vier politieagenten. De verhalen die McQueen vertelt in ‘Small Axe’ klinken plots relevanter dan ooit. Om die reden draagt de regisseur zijn films op aan Floyd en aan alle andere zwarte mensen in het Verenigd Koninkrijk, de VS of waar dan ook 'die vermoord zijn om wie ze zijn. Black Lives Matter.’