Hoe Europa in de ergste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog verzeilde

Wenen, 23 februari 2020. In alle vroegte vertrekt een vliegtuig met bestemming China. Aan boord: 25 ton beschermingsmateriaal, zoals maskers en handschoenen. De lading maakt deel uit van een Europese donatie van 56 ton. Die moet de Chinese miljoenenstad Wuhan helpen de corona-epidemie het hoofd te bieden.

Op hetzelfde ogenblik gaan in vier regio's in Noord-Italië alarmbellen af. Het besef groeit dat het longvirus zich sluipenderwijs een weg naar Europa gebaand heeft en dat het continent afstevent op een grote crisis.

Nauwelijks drie dagen na de vlucht vanuit Wenen klopt Italië aan bij de Europese Commissie. Ziekenhuizen in het noorden kunnen de toevloed van patiënten amper aan. Het land heeft dringend nood aan mondmaskers. De noodkreet blijft onbeantwoord. De Commissie heeft gewoon geen beschermingsmateriaal ter beschikking.

Niet veel later krijgt Europa al het etiket 'epicentrum van de coronapandemie' opgeplakt door de Wereldgezondheidsorganisatie. Aan de hand van verslagen van vergaderingen en gesprekken met Europese functionarissen en experts brengt het Bureau of Investigative Journalism, een onafhankelijke mediaorganisatie, in kaart hoe Europa in minder dan twee maanden in zijn grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog belandde.

Zelfgenoegzaamheid, verwarring en een gebrek aan coördinatie effenden het pad voor de crisis, leert onderzoek waarover het Bureau en media in zeven Europese landen woensdag berichten. De communicatie liet te wensen over. Bovendien trok Europa nooit lessen uit de H1N1-uitbraak in 2009-2010. En protectionistische reflexen primeerden op samenwerking.

E-mail gemist

Op 17 januari 2020 boog het Health Security Committee (HSC) van de Europese Commissie zich een eerste keer over het coronavirus. De expertengroep coördineert sinds de H1N1-uitbraak de reactie op grensoverschrijdende gezondheidsproblemen in Europa. Slechts 12 van de 27 lidstaten en het Verenigd Koninkrijk belden die dag in. Een opvallende afwezige: de Italiaanse expert. Die had de e-mail met de uitnodiging gemist.

Op dat ogenblik waren een paar dozijn mensen in Wuhan besmet met het coronavirus. Maar zowat 300.000 mensen stonden op het punt van China naar Europa te reizen om Nieuwjaar te vieren. Hoe moest omgegaan worden met die passagiers op rechtstreekse vluchten van Wuhan naar Londen, Parijs en Rome? Iedereen screenen bij aankomst? Of eerder gerichte steekproeven uitvoeren? Het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC) bepleitte tijdens het HSC-overleg de tweede optie.

Eenvormige afspraken volgden tijdens de vergadering niet. 'Het HSC kan geen beslissingen nemen. Het is een coördinatie- en informatie-instrument', legt een lid aan het Bureau uit. Uiteindelijk deed elke lidstaat wat hem het beste leek.

Het format van de vergaderingen speelde het comité ook parten. De zowat 100 experts bliezen gewoonlijk een keer per week verzamelen voor een vergadering van een uur. 'Het was onmogelijk in die tijd bij te praten over wat zich de afgelopen week had afgespeeld. De gebeurtenissen volgden elkaar in sneltreinvaart op', blikt een deelnemer terug.

Chinees probleem

Intussen probeerde Italië het dossier op de politieke agenda te krijgen. Op 27 januari vroeg het land om een bijeenkomst van de Europese ministers van Volksgezondheid. Rome drong aan op afspraken over screenings voor wie in Europa aankwam. Pas op 13 februari kwamen de ministers bij elkaar. Waarom duurde het zo lang? 'Het coronavirus werd op dat ogenblik vooral gezien als materie voor experts, niet voor politici', zegt een EU-bron.

De Europese Commissie en de lidstaten waren er in die beginfase van overtuigd dat het virus bedwongen kon worden. 'Het was toen een Chinees probleem', vertelt een EU-bron. Andere corona-uitbraken zoals SARS in 2003 en MERS in 2012 hadden vooral Azië getroffen, niet Europa. Daarom lag de politieke focus begin 2020 eerder op hulp bieden aan China dan Europa voorbereiden op het worstcasescenario.

Op basis van informatie die de lidstaten haar verstrekten, was de Commissie er bovendien van overtuigd dat Europa 'erg goed voorbereid was' op een pandemie. Het ECDC deelde die mening niet. 'De mate van paraatheid is onzeker in verschillende lidstaten', luidde het in een intern rapport van 14 februari dat het Bureau kon inkijken.

Achterhaalde noodplannen

Zo was de voorraad beschermingsmateriaal in de maanden en jaren voor de corona-uitbraak in veel landen, waaronder België, flink geslonken. Vervallen voorraden mondmaskers waren vernietigd en nooit vervangen. Noodplannen voor pandemieën waren achterhaald.

Uit onderzoek van het Bureau blijkt dat die noodmaatregelen na de H1N1-uitbraak van 2009-2010 nooit een update kregen. In een ontwerptekst waaraan het ECDC sinds 2018 werkte, beval het landen wel aan een strategische voorraad mondmaskers in te slaan. 'De productiecapaciteit van chirurgische maskers zal snel overschreden worden bij een pandemie', staat in het document dat het Bureau kon inzien.

Die waarschuwing bereikte de EU-landen niet voor de corona-uitbraak. In februari dit jaar, toen het virus al circuleerde in Europa, legde het ECDC nog altijd de laatste hand aan de nieuwe richtlijnen.

Beschermingsmateriaal

De vrees bleek terecht. De voorraad beschermingsmateriaal in Europa slonk na de corona-uitbraak snel. Van gezamenlijke aankopen of solidariteit bleek geen sprake meer. Lidstaten klopten zelf bij Chinese producenten aan om hun eigen voorraden aan te vullen en sommige beperkten de export van beschermingsmateriaal naar andere EU-landen.

Een tekort aan reagentia en wattenstaafjes zette het ECDC er ook toe aan heel strikte criteria te verbinden aan coronatesten. Enkel wie recent in China was of contact had met een coronapatiënt kwam in aanmerking. Daardoor bleven heel wat besmettingen onder de radar en kon het virus zich als een lopend vuurtje verspreiden.

'Zodra het nieuws uit China ons bereikt had, hadden we alle ziekenhuispatiënten met een longontsteking die negatief testten op een seizoensgriep moeten screenen en isoleren. Die ingreep had een aanzienlijk effect gehad op de impact van het virus in Europa', zegt Pierluigi Lopalco, een epidemioloog van de universiteit van Pisa die tot 2015 bij het ECDC werkte. 'Omdat in het begin van de crisis niet tot die maatregel is overgegaan, weten we niet wanneer het virus Europa binnengekomen is en was het moeilijk snel te handelen om de verspreiding in te dammen.'

Europees probleem

Tegen 2 maart was al bij meer dan 2.000 mensen in Europa een coronabesmetting vastgesteld. Het leeuwendeel situeerde zich nog in Italië. 'Maar op dat moment beseften we dat het virus niet in Italië zou blijven en dat het een Europees probleem zou worden', zegt een EU-bron nu. Op 13 maart, vier dagen nadat Italië in lockdown gegaan was, was Europa officieel het nieuwe epicentrum van de pandemie.

Inmiddels verstreken zes maanden sinds de eerste coronavergadering van het Health Security Committee. De meeste Europese lidstaten hebben de strengste lockdownmaatregelen afgebouwd. En de roep om coördinatie in Europa klinkt weer luider. 'We moeten samenwerking verkiezen boven protectionisme als tekorten aan beschermingsmateriaal ontstaan', zegt een EU-bron.

De Commissie wil nog verder gaan. 'We moeten niet alleen focussen op Covid maar een meer gevarieerde stock aanleggen van geneesmiddelen, materiaal en vaccins om klaar te zijn voor andere coronavarianten, ebola of niche-epidemieën waarin lidstaten niet noodzakelijk zelf willen investeren. Die voorraden kunnen best regionaal verdeeld worden zodat we efficiënter kunnen reageren.'