'Zolang Israëls apartheid bestaat, blijft Hamas overeind'

De Israëlische premier Benjamin Netanyahu bezwoer de terreuraanval van Hamas op zijn grondgebied, op 7 oktober 2023, te vergelden met grootscheepse lucht- en grondoperaties. 'We zullen alle plekken waar terroristen zich verbergen of van waaruit ze opereren tot puin herleiden. Onze doelstelling is duidelijk: Hamas vermorzelen, zodat nooit nog een militaire bedreiging van de beweging uitgaat en ze de Gazastrook niet langer kan besturen', zei hij.

Drie maanden later zijn heel wat wijken in de enclave aan de Middellandse Zee van de kaart geveegd. Maar het verzet van de Hamas-militanten is niet gebroken. Laat staan dat het Israëlische hoofddoel in deze oorlog is verwezenlijkt. Langzaam groeit het besef dat de volledige vernietiging van de groepering wel eens onhaalbaar kan zijn. Al was de eliminatie van de nummer twee van het politieke bureau, Saleh al-Arouri, in Libanon deze week een morele oppepper voor de Israëli's.

'Het conflict in Gaza heeft al tot een weerzinwekkend dodental geleid. Maar militair is Hamas nog niet fundamenteel uitgedaagd. De beweging telt zo'n 50.000 strijders. Israël beweert tot nu 8.000 militanten te hebben gedood. Dan kan je niet stellen dat Hamas militair verslagen is', zegt Tareq Baconi, topman van de onafhankelijke Palestijnse denktank Al-Shabaka en auteur van het boek 'Hamas Contained: The Rise and Pacification of Palestinian Resistance'.

Ondanks de Israëlische machtsontplooiing in de Gazastrook wisten de plaatselijke Hamas-kopstukken - politiek leider Yahya Sinwar en militair bevelhebber Mohammed Deif - uit vijandelijke handen te blijven. Die vaststelling sterkt de beweging in haar geloof dat Israël niet zal slagen. 'Net als zijn voorgangers zal minister van Defensie Yoav Gallant ondervinden dat het verzet in Palestina niet te breken is', voorspelde Hamas-kopstuk Osama Hamdan eind 2023.

Sinds Hamas in 2007 de macht greep in de Gazastrook overleefde ze tig conflicten met Israël. Maar die eerdere episodes hadden nooit de omvang van de strijd die losbarstte na de Hamas-aanval op 7 oktober. Die zadelde het Joodse volk met zo'n enorm trauma op dat de vastberadenheid om de groepering te verdelgen nooit groter was. En dat nu Israël wordt bestuurd door de meest rechtse regering in zijn 75-jarige bestaan.

Hoewel deze oorlog het Palestijnse volk mogelijk met de grootste uitdaging sinds de Israëlische bezetting van de Westelijke Jordaanoever en Gaza in 1967 confronteert, is Baconi ervan overtuigd dat de eliminatie van Hamas ook nu onbereikbaar is. 'De beweging is veel meer dan haar militaire tak. Ze is ook een politieke speler. En ze heeft een sociale poot', zegt de expert, die via gesprekken met militanten een inkijk in de organisatie kreeg.

Roots Hamas

Het aspect van sociale dienstverlening gaat terug tot de roots van Ḥarakat al-Muqawamah al-Islamiyyah, zoals Hamas voluit heet. De Islamitische Verzetsbeweging scheurde zich in 1987 af van de Moslimbroederschap, een organisatie die destijds focuste op welzijnskwesties. Het sociale bleef ook een pijler van Hamas, maar oprichter Ahmed Yassin plaatste er een politieke en militaire zuil naast. Met de vernietiging van de staat Israël als leidraad.

De creatie van Hamas drong zich volgens de grondleggers op omdat de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO), een koepel van groeperingen die het Palestijnse volk vertegenwoordigde, zich te inschikkelijk opstelde. Ze namen het de PLO kwalijk dat die bereid was het bestaan van Israël als staat op 78 procent van het territorium van het historische Palestina te erkennen en dat ze de gewapende strijd wilde inruilen voor een diplomatiek proces dat zou leiden tot de oprichting van een veel kleinere Palestijnse staat.

Hun verzet was geworteld in een islamitische ideologie die stelde dat het historische Palestina - van de Jordaanrivier tot de Middellandse Zee - voor altijd ondeelbaar is. Een gewapende strijd was geoorloofd om te voorkomen dat het territorium zou worden verdeeld tussen Israëli's en Palestijnen. Dat maakte de beweging eind vorige eeuw duidelijk. In een poging de Oslo-akkoorden uit 1993 - een aanzet tot de oplossing van de Israëlisch-Palestijnse kwestie via zelfbestuur voor de Palestijnen - te ondermijnen pleegde ze zelfmoordaanslagen tegen Israëlische doelwitten.

'Hamas was lang een kleine, niet uitzonderlijk sterke organisatie. Maar de leden waren goed getraind en hadden toegang tot heel wat wapens', zegt Jonathan Schanzer, Midden-Oostenexpert bij de Amerikaanse denktank Foundation for Defense of Democracies (FDD). Als analist op het Amerikaanse ministerie van Financiën bracht hij een tijd de financieringsmechanismes van Hamas in kaart en hielp hij fondsen van de organisatie bevriezen.

Een keerpunt volgde in 2005, toen Israël zich unilateraal terugtrok uit de Gazastrook en de Joodse nederzettingen in de enclave opdoekte. 'Door die demarche wist Hamas zich ook verzekerd van een veilig onderkomen', zegt Schanzer. Tegelijk profileerde de beweging zich almaar meer als een niet te negeren speler op het politieke toneel, met een zege bij de Palestijnse parlementsrace van 2006 als voorlopige climax.

De hoop leefde dat het electorale succes Hamas gematigder zou maken. Na haar toetreding tot de Palestijnse Autoriteit - het Palestijnse regeringsorgaan voor de Gazastrook, de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem gecreëerd in de Oslo-akkoorden - deed de beweging ook enkele toegevingen. Ze gaf aan open te staan voor de creatie van een Palestijnse staat bestaande uit die drie gebieden en voor een politieke oplossing van het conflict met Israël.

Maar een machtsstrijd met Fatah, de partij van Palestijns president Mahmoud Abbas, maakte al gauw een einde aan het regeringsavontuur en zette Hamas aan tot een machtsgreep in de Gazastrook. Israël en Hamas raakten weer geregeld slaags en de hoop op een spoedige onderhandelde uitweg uit de strijd vervloog.

Goudader

Door zich het bestuur over de enclave toe te eigenen boorde Hamas wel een goudader aan. 'De beweging kon plots belastingen innen bij de bevolking en taksen heffen op goederen uit de Westelijke Jordaanoever en Egypte', zegt Schanzer. Hoeveel inkomsten zo naar de kas van Hamas vloeiden, valt moeilijk te ramen. 'Een terreurorganisatie heeft geen transparante boekhouding.' Experts nemen aan dat het jaarlijks om 350 tot 400 miljoen dollar ging.

Die fiscale ontvangsten vormen slechts één pijler van het financiële imperium dat Hamas uitbouwde. De grootste geldstromen komen uit het buitenland. Zo doneren Palestijnse en andere expats met sympathie voor de Palestijnse zaak weleens geld. Daarnaast laten - al dan niet bedrieglijke - liefdadigheidsorganisaties uit alle hoeken van de wereld fondsen naar de groepering vloeien.

'Maar Hamas kan vooral ook rekenen op financiële steun van andere staten', zegt Ari Redbord, die als Amerikaanse openbaar aanklager elf jaar op witwaspraktijken en terreurfinanciering focuste en zich als adviseur op 's lands ministerie van Financiën ook twee jaar op de strijd tegen terreur(financiering) toespitste.

Volgens Amerikaanse schattingen stopt Iran de beweging jaarlijks zeker 100 miljoen dollar toe, vooral in de vorm van militaire hulp. Andere Golfstaten laten zich evenmin onbetuigd, Qatar op kop. Nadat een conflict tussen Hamas en het Israëlische leger de Gazastrook in 2014 deels in puin had gelegd, gooiden Amerikanen en Israëli's het op een akkoord met het schatrijke emiraat.

Dat kreeg, onder strikte voorwaarden, de toestemming om honderden miljoenen dollars in de enclave te pompen. Een deel was bestemd voor de wederopbouw van het gebied. Voorts garandeerde het Qatarese geld dat de energiecentrale draaide, ambtenaren hun loon uitbetaald kregen en de armste gezinnen in hun basisbehoeften konden voorzien. 'Wij bewaarden zo mee de stabiliteit en de levenskwaliteit van Palestijnse gezinnen', klinkt het in Doha.

Volgens westerse inlichtingendiensten droegen de Qatarezen tegelijk bij tot de financiering van Hamas. Want de beweging hief belastingen op die miljoenen en roomde daarnaast wat van de fondsen af om haar oorlogskas te spekken. Ook van de internationale humanitaire bijstand pikte ze wellicht jaren een graantje mee. 'Tien jaar lang liet de internationale gemeenschap dat gebeuren. De focus lag op de strijd tegen Islamitische Staat. Tegen Hamas deed niemand wat, want dat was een probleem van de Israëli's', zegt Schanzer.

De Palestijnse beweging deed ook haar best om er een lastig te ontwarren kluwen van te maken. Met de inkomsten die ze genereerde, investeerde ze in vaak legale firma's in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Zo bouwde ze volgens de VS voor 500 miljoen dollar belangen op in vastgoed-, (mijn)bouw- en infrastructuurbedrijven.

Turkse 'gastvrijheid'

'Als een van de eerste terreurorganisaties waagde Hamas zich in 2019 ook op de markt van de cryptomunten om fondsen te werven. Wellicht leek die piste aantrekkelijk, omdat het een manier is om buiten het traditionele financiële systeem te opereren', zegt Ari Redbord, die vandaag als hoofd Legal and Government Affairs bij het Amerikaanse bedrijf TRM Labs met overheden en toezichthouders wereldwijd strijdt tegen de financiering van terreurorganisaties via cryptomunten.

Al snel ondervond Hamas dat er ook nadelen aan dat systeem zijn. 'Geldstromen zijn gemakkelijker op te sporen en in beslag te nemen dan bij schermbedrijven. Nadat de VS en Israël enkele succesvolle operaties tegen Hamas hadden uitgevoerd, kondigde de organisatie in april vorig jaar aan niet langer aan fondsenwerving in bitcoin te doen. Mogelijk probeert ze haar geld nu meer te verbergen via spookbedrijven', zegt Redbord.

Hamas maakte volgens Schanzer ook dankbaar gebruik van de 'gastvrijheid' van Turkije. In zijn streven naar meer regionale invloed via steun aan de Palestijnse zaak liet Recep Tayyip Erdogan oogluikend toe dat de Palestijnse groepering 's lands bankensysteem gebruikte. 'Zo behield Hamas, Amerikaanse sancties ten spijt, toegang tot dollars. Die bieden een pak meer opties dan wanneer je enkel bitcoins, Russische roebels of Chinese yuans kan gebruiken.'

Experts vermoeden dat Hamas via al die tentakels van zijn netwerk jaarlijks een budget van enkele miljarden dollars ter beschikking heeft. 'Wellicht schommelt het bedrag tussen 2 en 5 miljard', zegt Schanzer. 'Maar zodra de VS en Europa de strijd tegen de financiële activiteiten van Hamas flink opvoeren en de diplomatieke druk op landen als Turkije en Qatar verhogen om de financiering van de organisatie aan banden te leggen, wachten haar uitdagende tijden.'

Sinds Hamas' aanval op Israël op 7 oktober kondigde Washington alvast een resem strafmaatregelen tegen de beweging en haar sponsors af. De Europese Unie beraadt zich over gelijkaardige stappen. De vraag dringt zich op waarom Hamas het risico heeft genomen haar financieringssysteem op losse schroeven te zetten door Israël bruut te bestormen, zowat 1.200 mensen te doden en 240 anderen te gijzelen.

'Hamas was er wellicht op uit het paradigma van zijn insluiting in de Gazastrook te ontwrichten', zegt Baconi. Sinds de organisatie in 2007 de macht greep, grendelde Israël de enclave grotendeels af van de buitenwereld. Met alle gevolgen van dien voor de levensomstandigheden van de Gazanen. De analist veronderstelt dat Hamas dat status quo hoopte te doorbreken.

'Daarnaast wilde de beweging Israël waarschijnlijk duidelijk maken dat het zijn apartheidsregime tegen de Palestijnen niet in stand kan houden zonder dat het land of zijn burgers een prijs betalen', gaat de topman van Al-Shabaka voort. Vanuit het perspectief van Hamas verliep de operatie volgens hem succesvoller dan verhoopt. De groepering rekent erop dat de schokgolf die ze door Israël stuurde, zich vertaalt in een grotere populariteit.

'Bij Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever, in Jeruzalem en in het buitenland is dat zeker het geval', zegt Reham Owda, politiek analiste in Gaza. 'In hun ogen zijn de strijders van Hamas helden, omdat ze Israël wisten uit te dagen, de Israëli's verliezen toebrachten en de vrijlating van 240 Palestijnse vrouwen en kinderen uit Israëlische gevangenissen bekwamen.' Op de Westelijke Jordaanoever vonden de voorbije maanden dan ook geregeld steunbetogingen voor de beweging plaats.

In de steek gelaten

De Palestijnen in Gaza delen dat enthousiasme niet, zegt Owda. Door de forse reactie van Israël op de actie van 7 oktober zijn delen van de Gazastrook tot puin herleid. Volgens het ministerie van Volksgezondheid in de enclave zijn al meer dan 22.600 mensen - twee derde vrouwen en kinderen - omgekomen. Van de 2,3 miljoen inwoners is 85 procent ontheemd. En volgens de Verenigde Naties dreigt hongersnood voor zeker een kwart van de bevolking.

'De Gazanen zijn enorm teleurgesteld in Hamas, omdat de beweging geen noodplannen klaar had om hen in oorlogstijd te beschermen. Ze voelen zich in de steek gelaten en verwijten de groepering dat ze in haar politieke en militaire afwegingen geen rekening heeft gehouden met hun levens', zegt Owda.

Baconi acht de kans reëel dat de leiders van Hamas die afwegingen wel degelijk maakten, en de Israëlische reactie zelfs incalculeerden. 'Wellicht hebben ze besloten dat ze die prijs wilden betalen om het status quo te beëindigen. In de ogen van veel Palestijnen en sympathisanten in de regio blijft Hamas gewoon de belangrijkste strijdmacht als het op de verdediging van de Palestijnen tegen Israëlische agressie aankomt.'

Het was de organisatie wellicht ook niet ontgaan dat ze zelfs voor de recentste opflakkering van de vijandelijkheden met Israël in Gaza ook al minder populair was dan op de Westelijke Jordaanoever. De hoop op een beter leven had de Gazanen bij de parlementsrace van 2006 in de armen van Hamas gedreven. Maar al snel volgde de vaststelling dat de beweging in hetzelfde bedje ziek was als het 'corrupte' Fatah dat ze hadden weggestemd.

Terwijl de bevolking de voorbije 15 jaar onder de penibele economische situatie leed, pompte Hamas miljoenen in zijn wapenarsenaal en de bouw van een ingewikkeld tunnelnetwerk onder de Gazastrook. 'Veel Gazanen zouden graag terugkeren naar het tijdperk van de Palestijnse Autoriteit voor 2006', zegt Owda. 'Die was misschien corrupt, maar we hadden toen wel water, voedsel, elektriciteit en toegang tot gezondheidszorg. En we konden vrij reizen.'

De kans dat de Palestijnse Autoriteit snel weer de controle over de Gazastrook krijgt, lijkt klein. Netanyahu gaf al aan dat zijn land er 'nog lang' de veiligheid zal verzekeren. Minister van Defensie Gallant wil het bestuur na de oorlog toevertrouwen aan 'door Israël begeleide Palestijnse entiteiten'. Twee ultrarechtse collega's, Bezalel Smotrich en Itamar Ben-Gvir, dromen er dan weer van dat de 2,3 miljoen Gazanen massaal emigreren, zodat Israëlische kolonisten naar het gebied kunnen terugkeren.

De uitspraken kwamen het duo op een Amerikaanse tik op de vingers te staan. 'Gaza is Palestijns gebied en zal dat altijd blijven', stelde het ministerie van Buitenlandse Zaken in Washington. Het voegde eraan toe dat Hamas de toekomst van de enclave niet langer kan controleren. De Amerikanen pleiten ervoor het bestuur van Gaza na de oorlog toe te vertrouwen aan de Palestijnse Autoriteit.

Contraproductief effect

Maar die lijkt pas weer een sleutelrol te kunnen spelen als ze op een nieuwe leest wordt geschoeid. Het orgaan heeft door interne machtsspelletjes en corruptie te veel aan legitimiteit ingeboet. 'De meeste Palestijnen beschouwen de Palestijnse Autoriteit vandaag vooral als onwettig, omdat ze in hun ogen een centrale pijler van de Israëlische apartheid is', zegt Baconi, verwijzend naar de veiligheidssamenwerking met Israël.

Of Hamas na de oorlog volledig uit het Palestijnse politieke landschap te bannen valt, zoals de Israëli's en Amerikanen graag willen, betwijfelt Baconi. 'Zolang het Israëlische apartheidsregime bestaat en de Palestijnen geen eigen staat hebben, wordt het onmogelijk een duurzaam bestuursmodel voor de Gazastrook uit te werken en kan je politiek niet om Hamas heen.'

Baconi wijst erop dat de streefdoelen van de beweging breed worden gedeeld in Palestijnse kringen. Het verklaart volgens hem waarom Israëls doelstelling om Hamas te vernietigen onhaalbaar is. 'Zelfs in het onwerkelijke scenario dat Hamas militair wordt verslagen, bestaat er geen twijfel dat de beweging zich weer opbouwt of dat een andere organisatie opduikt. Zolang Israëls apartheid bestaat, blijft het verzet daartegen ook overeind.'

Israëls politieke en militaire beleid dreigt vooral een contraproductief effect te hebben. Om de eindeloze geweldspiraal te doorbreken is een permanente politieke oplossing nodig, met de garantie op gelijke rechten. De tweestatenoplossing, waarbij Israël en een Palestijnse staat - gevormd door de Gazastrook, de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem - naast elkaar bestaan, lijkt een logische optie.

'Door de terreuraanval van 7 oktober en de Israëlische reactie zijn die vooruitzichten op vrede en samenleven onvermijdelijk weer verder weggeduwd in de tijd', zegt Hugh Lovatt, Midden-Oostenexpert bij de denktank European Council on Foreign Relations. Met de huidige Israëlische regering en Palestijnse Autoriteit is een doorbraak sowieso moeilijk te forceren.

Veel hangt volgens Lovatt af van het internationale engagement. 'Willen de VS, Europa en de Arabische wereld het dossier eindelijk serieus nemen en de forcing voeren?' Dan kan een sprankel hoop groeien op een levensvatbaar vredesproces. Door het diepe wantrouwen en de haat na decennia bloedvergieten is dat evenwel geen kwestie van maanden, maar van jaren.