Verscheurd Amerika wacht geen verlossing

Welgeteld 1.456 dagen na de stuntzege van Donald Trump op Hillary Clinton oordeelt de Amerikaanse kiezer dinsdag over de meest gecontesteerde president sinds mensenheugenis, te midden van de grootste gezondheidscrisis in een eeuw, de ergste naoorlogse recessie en de zwaarste rassenrellen sinds de jaren 60. Wordt de Republikeinse populist 'four more years' gegund? Of wordt Trump, na Jimmy Carter en George Bush senior, de derde naoorlogse leider die geen tweede ambt krijgt?

Polls zetten de Democratisch uitdager Joe Biden al maanden op voorsprong in de cruciale strijdstaten, al is de kloof er vaak klein. Van Arizona en North Carolina over Florida tot de Rust Belt in Pennsylvania, Michigan en Wisconsin, waar Trump in 2016 de klassieke Democratische dominatie doorbrak: daar liggen de sleutels van het Witte Huis. Sommigen dichten Biden zelfs kansen toe in Republikeinse bastions Georgia en Texas. Trump lonkt dan weer naar de Democratische staten Nevada en Minnesota.

Gecontesteerde uitslag

Vergeet niet dat hij vier jaar geleden 304 van de 538 kiesmannen binnenhaalde, waardoor hij er nu 34 mag verliezen. Arie Kapteyn en Robert Cahaly, twee van de weinige peilers die destijds Clintons verlies voorspelden, waarschuwen dat de 'verlegen Trump-kiezers' ook dit jaar onderschat worden. Hun conclusie: 'Het volk zal geschokt zijn.' Opnieuw. Biden krijgt net als Clinton de meeste stemmen, Trump de meeste kiesmannen die echt beslissen. In het Amerikaanse stelsel kan dat perfect.

De kans dat de uitslag weken op zich laat wachten, is groot. Vanwege het coronavirus, dat al 231.000 doden eiste, bracht een recordaantal van 95 miljoen Amerikanen, zo'n driekwart van de totale opkomst in 2016, vervroegd zijn stem uit, veelal per post. Poststemmen tellen vergt meer controles. In veel staten mogen de brieven pas geopend worden als de kiesbureaus sluiten, en kunnen ze ook tot dagen later arriveren.

Bovendien voeren beide kampen al maanden een juridische strijd over die procedures, en zal straks elk nipt resultaat worden gecontesteerd. Trump schreeuwt - zonder bewijs - dat grootschalige fraude dreigt. Gevreesd wordt ook dat hij zich dinsdagnacht, op basis van zeer voorlopige uitslagen, tot winnaar uitroept. Dat hij zo de legitimiteit van vrije verkiezingen in twijfel trekt, zegt veel over hoe ver de machtigste democratie ter wereld afgedwaald is.

Malaise

Het is goed zich te herinneren waarom Trump aan de macht kwam. En te beseffen dat hij een symptoom en niet de oorzaak is van hoe 's lands vooruitgangsoptimisme is omgeslagen in een maatschappelijke malaise. Data van het onderzoeksbureau Gallup tonen dat er sinds 2003 geen meerderheid van Amerikanen meer is die het land de juiste richting uit ziet gaan. De jongste maanden zakte dat zelfs onder 20 procent.

Ver weg is de liberale zelfverheerlijking na het einde van de Koude Oorlog. De grootste militaire macht ter wereld werd getraumatiseerd door 9/11 en tijdens de oorlogen in Afghanistan en Irak. De grootste economie ter wereld implodeerde tijdens de krediet- en nu ook coronacrisis, terwijl het ongebreidelde geloof in geglobaliseerd ultrakapitalisme en een technologische revolutie miljoenen industriejobs deed verdwijnen en de ongelijkheid enkel deed toenemen. En dan is er nog de demografische ontwikkeling, door de Afro-Amerikaanse burgerrechtenstrijd en de influx van latino's, die het blanke electoraat heeft doen afkalven van 90 procent in de jaren 50 tot weldra minder dan de helft.

Identitaire angst

Trump capteerde die angst om een snel veranderende wereld en eroderende traditionele waarden perfect met zijn 'America First'-beloftes. Economisch nationalisme, sociaal conservatisme, overgoten met een dubieuze raciale saus: het verklaart ook het succes van rechtspopulisten in Europa.

De voorbije vier jaar heeft Trump dat identitaire debat enkel opgepookt. Als eerste naoorlogse president haalde hij nooit een populariteitsscore van minstens 50 procent. Moeite om zijn basis te verbreden deed hij amper. Maakte hij 'America Great Again'? Republikeinen jubelen dat hij 220 conservatieve federale rechters liet benoemen, van wie drie in het negenkoppige Hooggerechtshof dat mogelijk moet oordelen over het verkiezingsresultaat. Trump realiseerde een enorme belastingverlaging, waar vooral bedrijven van profiteerden. En of de 'vergeten mannen en vrouwen' die hij zou helpen echt baat hadden bij de handelsoorlogen?

Boven alles adoreren ze zijn anti-establishmentretoriek. Ruim 90 procent van de Republikeinen steunt Trump nog. De afkeer bij zijn miljoenen tegenstanders is even visceraal. Dat illustreert hoe de politieke polarisatie stilaan extreme vormen aanneemt. Andermaal: ook dat is niet nieuw, maar wel steeds zorgwekkender.

Politieke polarisatie

In een recent essay poneren Steven Levitsky en Daniel Ziblatt, twee Harvard-professoren die de bestseller 'Hoe Democratieën Sterven' schreven, dat twee essentiële pijlers van een goed werkend politiek bestel in de VS steeds meer afkalven: de bereidheid rivalen niet als vijanden te zien, maar als partners in compromissen, en de terughoudendheid om de grenzen van de enorme presidentiële macht niet op te zoeken.

Sinds de jaren 60 zijn de Democraten steeds meer de demografische diversiteit gaan omarmen, terwijl de Republikeinen terugplooiden op een kleiner wordend ouder, conservatiever en vooral blank kiespubliek. Ze vertegenwoordigen zo stilaan elk een compleet ander Amerika, waarbij de wederzijdse intolerantie even electoraal interessant als destructief wordt. Dat laat Trump toe de checks and balances uit te hollen.

De rechterlijke macht is steeds meer gepolitiseerd. Trump stuurde het leger naar de Mexicaanse grens en de Black Lives Matter-betogingen. Bij overheidsinstellingen plaatste hij vertrouwelingen om de vermeende 'deep state' te counteren. Zijn Republikeinse parlementsfractie telt amper nog tegenstanders. Democratische aanvallen, van het Rusland-onderzoek tot de impeachmentprocedure', waren 'een heksenjacht'. En kritische media werden 'vijanden van het volk' genoemd.

'Dit is hoe autocratieën gebouwd worden', concluderen Levitsky en Ziblatt. En als Trump aan de macht blijft, 'vrezen we dat de Amerikaanse democratie onherkenbaar wordt'.

Verstandshuwelijk

Het is echter een illusie te denken dat met het verdwijnen van Trump ook de enorme tweespalt zou verdwijnen. Biden werpt zich op als de grote verzoener, die de waardigheid zal terugbrengen. Maar als hij wint, zal Trump zich daarbij neerleggen? Zullen Trumps fans dat doen, en verloopt de transitie vreedzaam? De gewelddadige clashes tussen extreemrechtse en -linkse milities nemen alvast toe.

Biden belooft 'het meest progressieve beleid sinds Franklin Delano Roosevelt', maar dan zou hij ook de Senaat moeten heroveren. Zoniet dreigt vier jaar van obstructie, wat in tal van Republikeinse staten sowieso het geval zou zijn. Voor veel Amerikanen klinkt Biden wel degelijk als de 'socialistische' uitverkoop van de VS. En wat met de meest activistische stromingen in zijn eigen partij?

29 kandidaten begonnen vorige zomer aan de Democratische voorverkiezingen. Finaal leverde dat een 77-jarige blanke man op als kandidaat die al zijn hele carrière tot het partij-establishment behoort. Het wantrouwen onder jongeren en linkse aanhangers van Bernie Sanders is niet weg. Geloven zwarte kiezers dat Biden echt het politiegeweld zal stoppen? Vrouwen verkiezen hem duidelijk boven Trump, ondanks enkele aantijgingen tegen Biden wegens seksueel onaanvaardbaar gedrag. En hoezeer voelen arbeiders zich nog thuis in een partij die vooral sociaal progressief wil zijn, en parlementsleden levert in 44 van 's lands rijkste 50 districten?

Dat verstandshuwelijk is gesmeed door een gedeeld verzet tegen Trump, maar waar gaan ze samen voor? En hoelang zou het duren voor intern de kritiek oplaait?

Heruitvinden

In bijna 250 jaar Amerikaanse geschiedenis is het land door enorm veel turbulenties gestrompeld. Van de burgeroorlog tot de 'Gilded Age', toen de macht van monopolisten als John Rockefeller en Andrew Carnegie te groot werd. Van de Grote Depressie tot het Vietnamprotest en het Watergate-schandaal. Steeds toonden de VS de gave zich heruit te vinden. Anno 2020 leeft vooral het sentiment dat de verlossing veraf is, wie ook president wordt.