Belastingvrij erven via huwelijkscontract verleden tijd

Door die erfbelasting is het huwelijkscontract niet zomaar een boterbriefje. Want bij het overlijden van een echtgenoot wordt eerst dat contract ontbonden. Pas daarna wordt de nalatenschap samengesteld. Wegens die volgorde kan alles wat volgens het huwelijkscontract in het huwelijksvermogen zit, niet meer in de nalatenschap van de overleden echtgenoot zitten.

‘Met slimme clausules in het huwelijkscontract kan een deel of zelfs het volledige vermogen van de eerst stervende echtgenoot toegewezen worden aan de langstlevende. De nalatenschap kan dus flink beperkt of zelfs helemaal leeggemaakt worden. En in theorie kan de erfbelasting tot nul worden teruggebracht’, stipt Wim Vetters, vennoot bij B&R belastingadviseurs, aan. ‘Op huwelijksvoordelen die naar de langstlevende vloeien in zijn hoedanigheid als langstlevende en niet in zijn hoedanigheid als erfgenaam, hoeft in principe geen erfbelasting betaald te worden’, beaamt advocaat en professor Nicolas Geelhand.

De wetgever weet dat natuurlijk. Om te vermijden dat echtgenoten de nalatenschap volledig uithollen bevat het belastingwetboek regels - fictiebepalingen - die de heffing van erfbelasting toch toelaten. Zo bepaalt de wet al sinds 1851 dat, als de langstlevende via het huwelijkscontract meer dan de helft van het gemeenschappelijke vermogen in handen krijgt, hij erfbelasting moet betalen op dat surplus als het koppel gehuwd was onder het wettelijk stelsel.

‘Die fictiebepalingen zijn wel niet 100 procent sluitend geformuleerd, waardoor bepaalde technieken door de mazen van het net glippen’, stelt Vetters. Successieplanners maken gretig gebruik van die lacunes door speciale clausules in te lassen in het huwelijkscontract om - vaak grote - vermogens belastingvrij tussen echtgenoten over te dragen.

Die praktijk is al jaren een doorn in het oog van de belastingdienst, die een aantal van die clausules bestempelt als fiscaal misbruik en ze bestrijdt in de rechtbanken. Maar de belastingdienst vangt daar geregeld bot bij. ‘Zo heeft ons hoogste hof, het Hof van Cassatie, in maart geoordeeld dat het alsof-beding (de echtgenoten zijn gehuwd onder scheiding van goederen, maar bij een echtscheiding en/of overlijden wordt hun eigendom behandeld alsof ze gehuwd waren onder het wettelijk stelsel, red.) perfect rechtsgeldig is en dus ook de fiscale optimalisatie die het mogelijk maakt’, weet Vetters.

De belastingdienst kan niet anders dan zich te schikken naar dat arrest. Maar de Vlaamse regering laat het daar niet bij. Midden juli heeft ze een voorstel van decreet goedgekeurd om de lacunes in de wet te dichten. ‘We willen paal en perk stellen aan het oneigenlijk ontwijken van erfbelasting. Het kan niet de bedoeling zijn dat wie zich juridisch laat bijstaan en voldoende financiële middelen heeft, ontsnapt aan een belasting die alle andere mensen wél betalen’, verdedigt Vlaams minister van Begroting Bart Tommelein (Open VLD) de ingreep.

‘Wij waarschuwen onze cliënten al langer dat deze technieken waarschijnlijk niet nog tien jaar toegepast kunnen worden. Maar ik ben onder de indruk van de snelheid waarmee de ministerraad nu een wetgevend initiatief neemt’, aldus Vetters.

De Vlaamse regering steekt niet onder stoelen of banken dat de wetswijziging moet voorkomen dat de Vlaamse schatkist miljoenen euro’s aan erfbelasting misloopt. ‘De hangende geschillen alleen al gaan over 2,5 miljoen euro. En als we weten dat vorig jaar 161 miljoen euro erfbelasting geïnd werd bij echtgenoten, weten we dat een veralgemeende toepassing van deze technieken de inkomsten uit de erfbelasting zwaar kunnen aantasten’, staat expliciet in de toelichting bij het voorstel van decreet. Fiscalisten menen dat de Vlaamse regering het potentieel verlies zelfs onderschat.

Welke clausules roept de Vlaamse regering fiscaal een halt toe? En worden zij nu compleet nutteloos?

Huwt u onder het wettelijke stelsel, dan is elke echtgenoot eigenaar van de helft van het vermogen dat tijdens het huwelijk wordt opgebouwd. Ongeacht welke echtgenoot dat vermogen opbouwde door te werken, te sparen of te beleggen. Overlijdt een van de echtgenoten, dan valt maar de helft van dat gemeenschappelijk vermogen in de nalatenschap.

Niet zo als u huwt met scheiding van goederen. Dan is er geen gemeenschappelijk vermogen. Ook alles wat de echtgenoten in de loop van het huwelijk verdienen of sparen, blijft eigendom van elke partner afzonderlijk. Bij het overlijden van een van de echtgenoten vallen al zijn goederen in zijn nalatenschap.

Tenzij het koppel een alsof-beding in zijn huwelijkscontract opneemt. In dat geval zal er bij het overlijden van de eerste echtgenoot wel een verrekening plaatsvinden. Dat gebeurt via een schuldvordering van de langstlevende op de nalatenschap van de overleden echtgenoot. Omdat die schuld afgetrokken kan worden van de waarde van de goederen in de nalatenschap, kunnen vermogens tussen echtgenoten worden overgedragen zonder daar erfbelasting op te betalen.

De langstlevende kan de helft van de gemeenschappelijke goederen, dus alsof het koppel gehuwd was onder het wettelijk stelsel, laten verrekenen. Maar u kan zelfs het totale vermogen van de eerststervende echtgenoot laten toebedelen aan de langstlevende, die daardoor eigenaar wordt van alle goederen van zijn overleden partner.

Als dat alsof-beding wordt toegepast op vermogen dat tijdens het huwelijk werd opgebouwd, dan hoeft de langstlevende daar geen erfbelasting op te betalen, oordeelde het Hof van Cassatie in maart. Om te vermijden dat koppels gehuwd met scheiding van goederen - dat is het geval voor een op de vier gehuwde koppels - nu massaal alsof-bedingen in het huwelijkscontract opnemen, past de Vlaamse regering de belastingwet aan. De belastingdienst zal geen rekening houden met de schuldvordering uit het alsof-beding. Zodat de overheid toch erfbelasting kan heffen. Vetters: ‘Die erfbelasting wordt zelfs berekend op de volledige verschuiving, niet alleen op wat de langstlevende meer krijgt dan de helft, zoals in het wettelijke stelsel. Jammer dat niet gedacht is aan de huwelijkse solidariteit.’

Verliest het alsof-beding zijn nut?

Fiscaal wel. Maar er zijn nog goede redenen om het te blijven gebruiken. Bijvoorbeeld als een van beide partners zelfstandige is. Aan de ene kant is het nuttig voor die partner om zoveel mogelijk privévermogen af te zonderen zodat schuldeisers er geen beslag op kunnen leggen als de zaken minder goed gaan. Maar aan de andere kant willen zij elkaar vaak toch maximaal beschermen bij een echtscheiding of overlijden. Trouwen met scheiding van goederen aangevuld met een alsof-beding vormt dan de gulden middenweg.

Verdient een van beide partners niets of veel minder, dan voorkomt het alsof-beding dat die partner koudweg wordt uitgesloten van wat in de loop van het huwelijk wordt opgebouwd. Zeker als de ene partner carrière kan maken doordat de andere focust op het gezin, herstelt het alsof-beding de logica dat beide partners recht hebben op het gezinsvermogen. Het is overigens vanuit die overtuiging dat federaal minister van Justitie Koen Geens (CD&V) een huwelijkscontract van scheiding van goederen maar met verrekening van aanwinsten wil veralgemenen door er een nieuw standaard huwelijksstelsel van te maken.

Via een alsof-beding kan een koppel tot slot alle goederen overdragen aan de langstlevende, zonder dat de gemeenschappelijke kinderen zich daar tegen kunnen verzetten.

Vaak willen echtgenoten dat alles wat het koppel samen opbouwde naar de langstlevende gaat. Dat kan eenvoudig door in het huwelijkscontract een ‘langst leeft al heeft’-clausule op te nemen. Maar fiscaal is dat verblijvingsbeding allesbehalve interessant. Vanwege de fictiebepaling uit 1851 (zie eerder) betaalt de langstlevende erfbelasting op alles wat hij meer dan de helft van het gemeenschappelijke vermogen erft. En als de langstlevende overlijdt, moeten de kinderen opnieuw erfbelasting betalen op die volle pot. Maar er schuilt nog een gevaar in voor de kinderen: als de langstlevende dat vermogen integraal opsoupeert, worden zij de facto onterfd.

Naar Nederlands voorbeeld - waar dit de wettelijke regeling is - ontwikkelde emeritus professor en topautoriteit familierecht Hélène Casman in de jaren 90 van de vorige eeuw een fiscaal interessanter alternatief: het verblijvingsbeding onder last. De essentie van die clausule is dat de langstlevende het gemeenschappelijk vermogen in volle eigendom verkrijgt, maar dat hij als last een schuld moet aanvaarden ten behoeve van de kinderen ter waarde van wat hij boven de helft van de gemeenschap krijgt. Door die last hoefde de langstlevende geen erfbelasting te betalen. De kinderen werden wel belast op de vordering.

Door de geplande decreetaanpassing zal met de last geen rekening meer worden gehouden. Daardoor wordt de belastingfactuur identiek aan die van het klassieke verblijvingsbeding en verliest de Casman-clausule haar nut.

Echtgenoten die willen dat de langstlevende eigenaar wordt van alle goederen, kunnen nog altijd de ‘langst leeft al heeft’-clausule benutten. ‘Maar dan zullen ze daar de fiscale prijs voor moeten betalen’, legt Vetters uit. ‘Daarom werken we tegenwoordig vaker met keuzebedingen: de langstlevende kan bij het overlijden kiezen welke goederen hij - in volle eigendom of alleen het vruchtgebruik ervan - voorafneemt via het beding en welke goederen hij in de nalatenschap laat vallen. Koppels moeten dus afwegen welke prijs de langstlevende bereid is te betalen om zeker te zijn dat hij bepaalde goederen in handen krijgt.’

Tot slot: het Vlaamse voorstel van decreet over de erfbelasting moet nog worden onderzocht door onder andere de Raad van State. Als die geen bezwaren heeft, hoopt minister Tommelein het decreet eind dit jaar goedgekeurd te krijgen.