In naam van God en gewin

(tijd) De eerste kruistocht is een van de opmerkelijkste verschijnselen in de Europese geschiedenis. Na de donderende rede van paus Urbanus II in 1095 in Clermont ondernamen liefst 100.000 mensen een 3.000 kilometer lange tocht om Jeruzalem te heroveren op de moslims.

De oproep van Urbanus II werd ingegeven door uiteenlopende motieven. 'De kruistocht kaderde in een algemeen project om de pauselijke macht te versterken', vertelt Asbridge. 'In de 11de eeuw stelde die pauselijke macht niet veel voor. Daar wilde de beweging van Cluny, waartoe Urbanus behoorde, iets aan doen. Bovendien wilde de paus met zijn kruistocht de Byzantijnse keizer gunstig stemmen. Het schisma tussen de Roomse en de Byzantijnse kerk van 1054 lag nog vers in het geheugen. De paus hoopte met zijn kruistocht de breuk alsnog ongedaan te maken. Hij wou bovendien zijn eigen kudde redden: de kruistocht zou tegelijkertijd een gewelddadige oorlog en een zuiverende pelgrimstocht zijn.'

Innige spiritualiteit

De motieven van de kruisvaarders worden nogal eens afgedaan als louter materieel. Zo waren de adellijke deelnemers vooral 'landloze jongere zonen', die hoopten elders grond te veroveren. Die nadruk op het materiële is wat overtrokken, meent Asbridge. 'Vijf vorsten vormden de kern van de eerste kruistocht: Raymond van Toulouse, Bohemund van Tarente, Godfried van Bouillon, Tancred van Hauteville en Boudewijn van Boulogne. Natuurlijk speelde het verlangen naar rijkdom een rol in hun overwegingen om het kruis aan te nemen. Maar het was niet de enige reden. De middeleeuwse mensen werden gedreven door een passionele spiritualiteit die we vandaag nauwelijks kunnen begrijpen. Vergeet niet dat de kruistocht een beangstigende onderneming was. Oorkonden uit die tijd geven een inkijk in de gevoelens van de deelnemers. De meesten verwachtten niet nog terug te keren en stelden hun testament op. Bohemund van Tarente is een goed voorbeeld van de gespletenheid van de kruisvaarders. Zijn hebzucht was huizenhoog. Hij wilde Antiochië absoluut voor zichzelf. Met die eis heeft hij de kruistocht overigens behoorlijk opgehouden. Maar tegelijk stichtte hij bij zijn terugkeer tal van nieuwe kerken en kloosters.'

De ander als onmens

De eerste kruistocht was ontzettend gewelddadig. Maar was het gebruikte geweld van een andere orde dan dat van de 'gewone' Europese oorlogen? Asbridge meent van wel: 'De middeleeuwse manier van oorlogsvoeren was natuurlijk altijd erg gewelddadig. Centraal daarin stond het belegeren van steden, een vorm van oorlogsvoering die draait rond het moreel van de troepen. Om de psychologische weerstand van de vijand te ondermijnen, was het gebruikelijk gevangen tegenstanders te onthoofden en die hoofden voor de stadswallen op spietsen te plaatsen. Omgekeerd liet men vanuit de belegerde stad de lijken van de gevangen tegenstanders langs de muren bengelen. Toch ben ik ervan overtuigd dat de eerste kruistocht een keerpunt was, een evolutie naar een ongekende graad van brutaal geweld, met als hoogtepunt de barbaarse verovering van Jeruzalem. Na de uitputtende kruistocht zijn de overgebleven kruisvaarders daar letterlijk geëxplodeerd. Een belangrijke factor in het opbod van geweld was dat Urbanus II in Clermont het 'anderszijn' van de moslims had benadrukt. Hij schilderde hen af als niet-mensen, als barbaren die in staat waren tot onbegrijpelijke beestachtigheden. Dat had gevolgen voor de gradatie van geweld die de kruisvaarders zich veroorloofden. Niet toevallig gingen de kruisvaarders al meteen na hun vertrek ook andere niet-christenen viseren. De plotse pogroms die ze in Duitse steden als Worms en Mainz aanrichtten tegen de joden, waren zo gewelddadig dat ze vandaag nog steeds in de synagogen worden herdacht.'

Er kwam flink wat theologische haarkloverij aan te pas om het geweld van de kruistocht te verenigen met de katholieke boodschap van vredelievendheid. Meer nog, er moest een radicaal nieuwe rechtvaardiging voor het begrip oorlog worden bedacht. Asbridge: 'Voor de eerste kruistocht waren er al 'rechtvaardige oorlogen' geweest. Maar in dat concept bleef de oorlog een kwaad. De kruistocht daarentegen, werd een 'heilige oorlog' genoemd, een oorlog waarvan God uitdrukkelijk wil dat je hem voert en die bijgevolg 'goed' is. De deelname gaf de deelnemers zelfs een soort superpenitentie: al hun zonden zouden erdoor worden uitgewist.'

Gebrekkige logistiek

Het blijft verbazingwekkend dat de eerste kruistocht tot in Jeruzalem geraakte, want de onderneming was zo goed als ongeorganiseerd. Asbridge: 'Het kruisvaardersleger had geen voorzieningen getroffen voor de bevoorrading. De deelnemers leefden gewoon van de plundering van het land waar ze doortrokken. Je moet je die duizenden hongerige mensen voorstellen, die in groep door een gebied trokken en het als sprinkhanen leegvraten. De eerste kruistocht had ook geen centraal opperbevel. Dat staat haaks op elk militair inzicht. En toch zijn die kruisvaarders erin geslaagd Jeruzalem in te nemen. Ik ben ervan overtuigd dat dat alleen mogelijk was door hun fanatieke religieuze overtuiging.'

De gebrekkige organisatie trof voornamelijk de armste deelnemers. 'Er zijn weinig bronnen die de arme deelnemers aan de kruistocht vermelden. Als dat sporadisch toch gebeurt, komen we niets aan de weet over hoe die mensen de tocht hebben ervaren. Toch namen ook vrouwen, kinderen en ouderen aan de eerste kruistocht deel. Er moet zich daar veel ellende hebben voorgedaan, onder meer tijdens het maandenlange beleg van Antiochië, midden in de winter, wanneer de voedselvoorraad bijzonder klein was. Velen zijn onderweg gestorven door honger, ziekte en uitputting. De mortaliteit onder de deelnemers aan de eerste kruistocht wordt vandaag geschat op 75 tot 90 procent. Vooral de armen lieten in grote aantallen het leven. De 'volkskruistocht' was heel onverwacht op gang gekomen. Urbanus II had zijn oproep voor de hogere adel bedoeld. Maar plots wilden ook allerlei gewone mensen deelnemen. De paus zelf kon het effect van zijn oproep niet meer tegenhouden. Eenmaal gelanceerd, bleek het onmogelijk de horden nog te beheersen.'

Interpretaties

Historici uit oost en west hebben de kruistochten in de loop der tijden op uiteenlopende manieren geïnterpreteerd. 'Tot in het midden van de 19de eeuw keken de moslims naar de kruistochten als naar een overwinning. Ze beklemtoonden dat een zekere Saladin in de 12de eeuw de kruisvaarderssteden heroverde. Tijdens het Osmaanse rijk werd de kruistochtgeschiedenis nog steeds als een moslimtriomf voorgesteld. Maar in de late 19de eeuw veranderde de visie. Toen begonnen historici de kruistochten te beschouwen als typische uitingen van westers kolonialisme. Moslimleiders in de 20ste eeuw hebben niet nagelaten zichzelf te vergelijken met Saladin. Iemand als de afgezette Iraakse dictator Saddam Hoessein hield niet op te verwijzen naar deze middeleeuwse overwinnaar van de kruisvaarders. Er bestond in Irak een postzegel waarop Saddam naast Saladin stond afgebeeld. In het paleis van Saddam stonden er verschillende bustes van Saladin en Saddam liet zowaar een kinderboek maken waarin zijn eigen leven werd vergeleken met dat van Saladin.'

'Vandaag zie je dat het begrip kruisvaart om de haverklap wordt gebruikt. Na de bomaanslag in Madrid volgde er een communiqu? waarin stond dat de aanslag bedoeld was als Ôaanval op de westerse kruisvaardersalliantieÕ. Omgekeerd hoor je in de VS om de haverklap dat 'de islam met de kruistochten is begonnen'. Als de spanningen tussen het Westen en de islam blijven oplopen, is het van belang de historische feiten te kennen in plaats van in termen van 'goeden' en 'slechten' te denken.'

Thomas Asbridge - De eerste kruistocht. De oorsprong van het conflict tussen islam en christendom. 2006, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 383 blz., 24,95 euro, ISBN 90-253-0220-3.

Sofie MESSEMAN