Bacteriofagen to the rescue

Na een levertransplantatie in het Brusselse Universitaire Ziekenhuis Saint-Luc kreeg de 21 maanden oude Wael een zware infectie. De bacteriën bleken resistent tegen antibiotica, waardoor de dokters een beroep deden op nieuwe biotechnologie met bacteriofagen. Met succes, maakte het ziekenhuis deze week bekend. Na een fagenbehandeling van 85 dagen is Wael gered .

‘Fagen zijn een soort tot special forces opgekweekte virussen die doelgericht kunnen worden ingezet tegen resistente bacteriën’, zegt Patrick Soentjens, dokter luitenant-kolonel in het Militair Hospitaal in Neder-Over-Heembeek. Dat ziekenhuis is een pionier, omdat het de fagen al enkele jaren inzet om infecties bij patiënten met brandwonden te behandelen.

Dat net het leger voorloper is in de technologie, is geen toeval. ‘Veel schotwonden in oorlogen leiden tot multiresistente infecties, die je vaak in slechte omstandigheden moet behandelen. En fagen kan je ook gebruiken als terroristische groepen een biologische aanval zouden inzetten met bacteriën die resistent zijn tegen antibiotica’, zegt Jean-Paul Pirnay, diensthoofd van het labo in het Militair Hospitaal.

25 patiënten

Tien jaar geleden begonnen medici in het Militair Hospitaal in Brussel fagen in te zetten om resistente bacteriën te lijf te gaan bij langdurige infectieziektes. In België zijn er intussen zo’n 25 patiënten mee behandeld. Aan het UZ Leuven worden ze ingezet bij patiënten met ernstige infecties op botten en weke delen. Dokters doen een spoeling met bacteriofagen tijdens en na een chirurgische ingreep.

In Londen konden artsen eerder dit jaar met genetisch gemanipuleerde fagen een 15-jarig meisje met mucoviscidose redden dat besmet geraakt was met onbehandelbare Mycrobacterium abcessus. Die bacterie is in een andere variant ook de oorzaak van tuberculose, een ziekte waaraan jaarlijks 1,7 miljoen mensen sterven. Ook voor de behandeling van longinfecties, urineweginfecties en andere langdurige ontstekingen wordt in de richting van bacteriofaagtherapie gekeken.

De fagen die in België worden gebruikt, komen meestal van labo’s in Rusland of Georgië. Maar het is de bedoeling zelf een steeds grotere collectie aan te leggen. Fagen vind je overal in de natuur: er zijn er meer dan sterren aan de hemel of zandkorrels in de woestijn. ‘Maar omdat we net die fagen zoeken die de ziekteverwekkende bacteriën aanvallen, zoeken we ze vaak in de riolen van de ziekenhuizen zelf, waar ze in een soort symbiose met de ziekenhuisbacteriën leven’, zegt Pirnay.

Resistentie

De hoge verwachtingen voor faagtherapie hebben veel te maken met de oprukkende resistentie van bacteriën tegen antibiotica. Volgens sommige studies vallen er tegen 2050 jaarlijks 10 miljoen doden door resistente bacteriën, wat meer is dan het aantal dodelijke slachtoffers door diabetes of kanker.

‘Het interessante aan fagen is niet alleen dat we ze kunnen inzetten tegen resistente bacteriën,’ zegt Pirnay. ‘We dienen ze vaak toe in combinatie met antibiotica. Door het feit dat de bacteriën plots op twee fronten moeten vechten, dus ook tegen de fagen, merken we dat hun resistentie tegen die antibiotica afneemt, zodat we een dubbele overwinning boeken. Fagen zullen dus nooit in de plaats van antibiotica komen, maar een aanvullende behandeling vormen.’

Ons land is een pionier in bacteriofaagtherapie. In het fundamenteel onderzoek, maar ook in de klinische toepassing op het terrein. Pirnay: ‘We zijn bij mijn weten een van de weinige landen in Europa die effectief patiënten behandelen.’ Dat is te danken aan een vrij vooruitstrevend tijdelijk wetgevend kader, dat fagen behandelt als magistrale bereidingen. Ze kunnen dus op maat worden gemaakt van de patiënt, al moeten ze wel aan allerlei veiligheidsnormen voldoen.

Valse hoop

De verwachtingen van patiënten zijn hoog, zeker nu de behandeling steeds meer aandacht krijgt in de media. ‘Je ziet de interesse bij mensen die principieel tegen vaccins of antibiotica zijn. Zij zien nu plots heil in faagtherapie als een soort alternatief medicijn’, zegt Soentjens. ‘Ook patiënten die al jaren aan chronische infecties lijden, krijgen plots hoop als ze artikels over fagen lezen. Maar die hoop is vaak vals: het aantal gevallen waarin we ze kunnen toepassen, zal de eerste jaren beperkt blijven.’

Veel heeft ermee te maken dat de inzet van fagen maatwerk is. Eerst moet de infectie met een resistente bacterie kunnen worden vastgesteld, en pas dan kan je op zoek gaan naar de fagen die erop kunnen worden losgelaten. ‘Daardoor kan je ze alleen voor chronische infecties inzetten’, zegt Soentjens. De manieren waarop je ze moet toedienen, hangen af van de pathologie. En niet alle dokters zijn al vertrouwd met de nieuwe therapie.

De voorstanders zijn erg optimistisch. Aan het Laboratorium voor Gentechnologie van de KU Leuven bestuderen ze al afgeleide toepassingen van fagen. ‘Fagen doorboren de celwand van een bacterie met behulp van specifieke enzymen’, zegt professor microbiologie Rob Lavigne. ‘Wij kijken naar manieren om rechtstreeks zulke enzymen te produceren. In elk geval zullen we nooit de antibiotica zelf kunnen vervangen. Bij correct gebruik blijven die een wondermiddel. Alle nieuwe technieken zijn deeltjes van de grote puzzel om ziektes te overwinnen.’