De Braziliaanse democratie overleeft ook Bolsonaro

‘Ik zie drie mogelijkheden voor mijn toekomst: gearresteerd worden, gedood worden of overwinnen.’ Zelfs voor een man die van straffe taal houdt, is dat een ongewoon harde uitspraak. Moeten we de woorden van de Braziliaanse president Jair Bolsonaro. geloven? Is de Braziliaanse democratie in gevaar?

Bolsonaro moet volgend jaar in 's werelds meest uitdagende verkiezingen optornen tegen een formidabele uitdager: de vorige president Luiz Inácio Lula da Silva, die in november 2019 na meer dan een jaar uit de gevangenis mocht, na een arrest van het Hooggerechtshof. Een enquête van XP/Ipespe leerde vorige maand dat 54 procent van de Brazilianen Bolsonaro’s presidentiële prestaties slecht of verschrikkelijk slecht vinden. Maar 23 procent vindt ze goed of geweldig. Mochten toen verkiezingen zijn gehouden, zou 40 procent op Lula hebben gestemd en 24 procent op Bolsonaro.

Met nog meer dan een jaar te gaan is het nog veel te vroeg om Bolsonaro’s herverkiezingskansen zomaar in de prullenmand te gooien. Maar een reeks schandalen doet zijn kansen fel slinken. Een strafrechtelijk onderzoek over de aanschaf van vaccins en zijn campagne om het elektronische kiessysteem in diskrediet te brengen zetten Bolsonaro in vechtmodus. Voorts onderzoekt de senaat de coronastrategie van de regering. En de pandemie heeft onder zijn bewind meer dan 570.000 mensenlevens gekost in Brazilië.

Bolsonaro is een man met een plan. Hij stuurt aan op een kieshervormingswet die gedrukte kiesontvangstbewijzen zou vereisen om de resultaten te controleren. Nieuw is die strategie niet. Bolsonaro beweerde na zijn kiesoverwinning in 2018 dat was gefraudeerd met stemcomputers. Hij hield vol dat hij al had moeten winnen na de eerste kiesronde. Alhoewel de president de sociale media volop heeft gebruikt om zijn zaak te promoten, zijn er nooit geloofwaardige bewijzen van gesjoemel geleverd. Bolsonaro heeft ook gewaarschuwd dat de verkiezingen volgend jaar ‘misschien niet doorgaan’ als het parlement zijn kieshervorming niet goedkeurt. Er is echter geen schijn van kans dat het parlement dat zal doen.

U denkt nu ongetwijfeld aan Donald Trump. Er zijn gelijkenissen, maar er is een cruciaal verschil. De Braziliaanse instellingen zijn ijzersterk naar de normen van ontwikkelingslanden, maar hebben niet die geschiedenis van robuustheid die de instellingen in de Verenigde Staten wel hebben. Brazilië zei zijn militaire dictatuur maar vaarwel in 1985.

Partijleiders in het parlement, onder wie sommigen die deel uitmaken van Bolsonaro’s coalitie, verzetten zich openlijk tegen zijn beschuldigingen en zijn eisen. Het hoofd van het Braziliaanse Electoraal Hof verklaarde vorige maand dat er niets mis is met het kiesstelsel. Rechters van het Hooggerechtshof en van het Electoraal Hof sporen de wetgever aan zich te verzetten tegen het kieshervormingsplan. Die reactie van de rechters versterkt wel Bolsonaro’s bewering dat de politieke instellingen hem willen zien verliezen, maar ze beperkt ook zijn mogelijkheid om de uitkomst van de verkiezingen te manipuleren.

Een ander belangrijk verschil met de VS is dat de Braziliaanse verkiezingen nationaal verlopen, terwijl dat in de VS staat per staat gebeurt. Dat maakt het voor een president moeilijker om de resultaten te contesteren.

Om al die redenen zal Bolsonaro de verkiezingen niet nietig proberen te verklaren of uitstellen. Iets anders baart meer zorgen. Meer Brazilianen (46%) steunen zijn kieshervormingen dan er tegen zijn (40%). Meer dan een derde van de bevolking vindt het kiesstelsel weinig tot niet geloofwaardig. 30 procent gelooft dat een presidentsverkiezing kan worden ‘gestolen’, en dat cijfer zal nog toenemen naarmate de verkiezingen naderen.

Het is ook moeilijk in te schatten hoe het Braziliaanse leger zou reageren op een betwist resultaat. Bolsonaro geniet als trotse ex-militair brede steun bij het leger en heeft enkele generaals benoemd tot minister. We hebben de mogelijke gevolgen daarvan gezien toen minister van Defensie Walter Souza Braga Netto ervan werd beschuldig druk te hebben uitgeoefend op de voorzitter van het Lagerhuis om de kieshervorming van de president goed te doen keuren. Braga Netto ontkent de beschuldiging, en de regering heeft ermee gedreigd een vooraanstaand nationaal dagblad voor de rechter te slepen omdat het de zaak heeft uitgebracht.

De kans is klein dat de militaire top Bolsonaro steunt als hij de verkiezingen verliest, zelfs als de gehate Lula tot winnaar wordt uitgeroepen. Maar de president is veel populairder bij de troepen, en als die geloven dat de presidentsverkiezing werd ‘gestolen’, is het afwachten hoe zij reageren op Bolsonaro’s vraag om hulp. Daarom bereikt het risico op politiek geweld en zelfs een politieke crisis volgend jaar zijn hoogste punt in decennia.

De Braziliaanse democratie heeft de voorbije jaren veel schokken en schandalen overleefd. Bolsonaro werd bijna doodgestoken tijdens zijn campagne in 2018. En de vroegere presidenten Michel Temer Lula, Dilma Roussef, Fernando Henrique Cardoso, Jose Sarney en Fernando Collor de Mello waren allemaal betrokken bij operatie-Car Wash, het politieke corruptieschandaal dat de politieke elite jaren in zijn greep had. Desondanks blijft de democratie overeind.