Investeer in capaciteit voor toekomstverkenning

Een aantal opiniemakers komt tot de vaststelling dat we met de coronacrisis 'overreden worden door een trein die we van ver zagen aankomen'. Signalen dat het virus veel slachtoffers kon maken werden niet opgepikt of genegeerd. Pas toen de situatie in Italië escaleerde, drong de ernst van de bedreiging tot onze overheden door. Die framing van de coronacrisis suggereert dat het om een uitzonderlijke misser gaat, en dat onze overheden doorgaans wel alert reageren op zorgwekkende signalen. Dat beeld klopt niet.

Ga maar na welke discontinuïteiten zich de laatste jaren bij onze totaal onvoorbereide leiders aandienden. Dat het menens is met de klimaatverandering valt niet meer te ontkennen, maar het fenomeen staat wel al 50 jaar op de radar. Pas nu komt de EU met een Green Deal als antwoord op deze existentiële crisis. Tegen de achtergrond van de maatregelen van de jongste weken wordt duidelijk dat de Green Deal een doekje voor het bloeden is.

En er is meer: de financiële tsunami van 2008, de Arabische Lente, het Syrische conflict, de acute migratiecrisis, het uitdijende populisme, de verregaande uitholling van democratische processen door 'fake news' en uitgekiende socialemediastrategieën. Het zijn disrupties en megatrends die onze beleidsmakers bij verrassing namen en waarop ze alleen antwoordden met een mix van draconische ad-hocingrepen, fatalisme en improvisatie.

Gefragmenteerd

Verwonderlijk is dat allemaal niet, als je bedenkt dat overheden bitter weinig investeren in horizonscanning en toekomstverkenning (foresight). Gewoonlijk wordt zo'n antenne opgezet in drie lagen met een verschil in scanfrequentie en bereik. Eerst een 'emergency radar', een frequente scan die drie maanden vooruitkijkt, vervolgens een klassieke 'horizon scanning' die drie maanden tot drie jaar vooruitkijkt en ten slotte een systemische toekomstverkenning van 3 tot 30 en zelfs 300 jaar.

De vorige Vlaamse regering kwam op het einde van de legislatuur met het voorstel een Vlaamse Toekomstraad op te richten. Het werkingsbudget was nauwelijks 500.000 euro per jaar, een peulschil vergeleken met de kapitaalvernietiging van de jongste weken. Ondertussen schijnen die plannen een stille dood gestorven te zijn. Federaal is van foresightcapaciteit nauwelijks sprake. Zelfs de Europese Commissie heeft geen goed uitgeruste eenheid met voldoende capaciteit voor een gestructureerde toekomstverkenning in de breedte en in de diepte. De bestaande eenheid is gefragmenteerd en hopeloos ondergefinancierd. Wereldwijd zijn slechts enkele overheden ernstig met toekomstverkenning bezig. Singapore is er een van.

Bedrijven

Overheden kijken dan naar de zakenwereld voor ondersteuning. De 'wisdom of the crowd' die zich manifesteert in de dynamiek van de financiële markten heeft de ernst van de coronabedreiging inderdaad wat vroeger opgepikt. Maar markten blijven een te ondoorzichtig en irrationeel medium om van veel nut te zijn voor beleidsmakers. Hun signalen komen hoe dan ook te laat.

Wat met kapitaalintensieve bedrijven die risicovolle investeringen doen op de lange termijn? Enkele decennia geleden bestond daar inderdaad een cultuur van strategische planning voor de lange termijn, bij Shell bijvoorbeeld. De door het bedrijf opgemaakte toekomstscenario's lieten toe de olieschokken van de vroege jaren 70 om te buigen in een enorme strategische opportuniteit. Welke bedrijven lopen vandaag voorop op het vlak van foresight en willen die inzichten met een breder veld van maatschappelijke actoren delen? Het is een domein voor betekenisvolle uitbreiding van 'corporate social responsibility' en rentmeesterschap.

Middenveld

Tot slot mogen we ook de rol van het maatschappelijke middenveld niet vergeten. Daar zitten organisaties bij die internationaal werken en veel ervaring hebben in crisisrespons. Zij kunnen bijdragen tot een foresightantenne.

De coronacrisis maakt duidelijk dat investeren in toekomstverkenning geen luxe is, maar bittere noodzaak. Dat is een verantwoordelijkheid van de overheid, in een actief partnerschap met andere maatschappelijke spelers. 'Unknown unknowns' zullen er altijd zijn. Maar de nonchalance waarmee we vandaag een turbulent tijdvenster navigeren, komt neer op grove nalatigheid. Als de wereld evolueert, dan moet het strategische denken mee. Dan hebben we geen plakband of secondelijm meer nodig om kritieke scheuren mee te dichten.