Kunnen we het sociale media-virus nog stoppen?

Ik begin mijn gastcolleges aan de London Business School steevast met een journaal uit 2035, alsof het uit de echte BBC-studio komt. Een van de zinnen in mijn scenario is: ‘Het Twitter-account van POTUS Trump jr. is voorgoed afgesloten.’ Soms haalt de realiteit de fictie heel snel in.

In 2018 praatte ik met Alexander Nix urenlang backstage op het ABN-Amro tennistoernooi in Rotterdam, waar we elk een keynote zouden geven over big data en AI. Hij was toen nog de CEO van Cambridge Analytica, dat we kennen van het Facebook-schandaal in 2018 en het docudrama 'The Social Dilemma'. Nix ging er prat op dat hij Trump had doen winnen in 2016. Ik werd meegesleurd in zijn opvallend wetenschappelijke verhaal, maar tegelijk groeide het besef dat dit niet goed zou aflopen voor de democratie. De nieuwe digitale wereld ontsnapt aan de geschreven en ongeschreven regels uit de oude analoge wereld. Wie slim is, zoals Nix, kan daar lachend zijn voordeel mee doen. Ik zei hem: ‘So you have disrupted democracy, zoals Uber de taxibusiness.' Hij bevestigde dat die middag op het podium voor 3.000 verbaasde Nederlandse ondernemers.

Voedingsbodem

Politici als Bart De Wever verwijzen terecht naar de groeiende kloof tussen ‘zij die door de uitdagingen van de veranderende maatschappij denken te kunnen winnen’ en ‘zij die veel te verliezen hebben’ als oorzaak van de polarisatie, en stellen dat de sociale media die laatste groep eindelijk een stem hebben gegeven. Wat men vergeet te vermelden is dat je op de sociale media die ontevredenheid ook slim kan voeden, zodat die daarna onstuitbaar gaat kankeren en een voedingsbodem wordt voor populisme.

Facebook is een marketingmachine waarin de bijna 3 miljard gebruikers het product zijn dat aan adverteerders wordt verkocht. Adverteerders sporen graag verborgen emoties op om die te versterken tot geweldige goesting en komen het liefst precies te weten hoe die drang het best te bevredigen is. Facebook doet dat allemaal viraal. Niemand komt te weten waar het virus vandaan komt en ook patient zero blijft onder de radar. Als iedereen met iedereen in contact kan komen, mensen kunnen samenhokken in echokamers, niemand in quarantaine moet en je met mensen als Trump superverspreiders hebt, dan is een virus exponentieel en onstuitbaar. Politieke campagnes draaien rond slimme marketing, en dus heeft de politiek Facebook en co. al snel ontdekt.

Nix begreep goed dat naast goesting ook angst en agressie basisemoties zijn van ons krokodillenbrein die het rationele denken constant te snel af zijn, en dus perfect inzetbaar zijn om viraal te gaan. Het enige wat Nix moest doen was de angst voeden, een vijand bedenken, die virussen in de social media planten en de algoritmes hun ding laten doen. De angst werd ‘het verliezen van verworvenheden’, de vijand ‘het establishment’, en Trump iemand die hen begreep en zou verlossen.

'Flamewars'

Al 15 jaar ontsnappen de sociale media aan elke vorm van controle die in de normale wereld wel bestaat. Onder het mom van het democratische recht op vrije meningsuiting lijkt alles er te mogen. Er worden ongestraft burgeroorlogen uitgevochten. We noemen ze ‘flamewars’, maar het zijn ordinaire lynchpartijen. Pas als het virus ‘overslaat’ naar de echte wereld worden we wakker, zoals wanneer een bende opgejutte ontevredenen het Capitool bestormt. Ineens merken we dat de grens tussen de online- en de offlinewereld onbestaande is en dat virtuele burgeroorlogen echt zijn. De bestorming was slechts een voorbode. Ik ben bang voor wat kan gebeuren op 20 januari. Het vliegwiel draait op volle toeren en de vraag is: kunnen we dit virus nog stoppen en kunnen we de democratie nog redden?

Niet door de ontevredenen te kleineren, te veroordelen of te negeren, want dat versterkt enkel de angst en de agressie. Niet door te bepalen wat fake news is en wat niet. Dat versterkt de polarisatie. Niet door de algoritmes van de sociale media aan te pakken. De polarisatie is immers niet de schuld van Facebook en co. Wel van hen die voor eigen gewin bewust de sociale media gebruiken om angst en agressie te voeden.

Wat moeten we dan wel doen? Ten eerste moeten we dringend de spelregels schrijven van het democratische spel in een ‘Omo sapiens wereld’ (online merged with offline). Net als in de oude wereld is dat een wankele balans tussen de vrijheid en het vrijwaren van die vrijheid door ze aan banden te leggen. We moeten patient zero kunnen opsporen, echokamers openbreken en superverspreiders in quarantaine kunnen stoppen als ze de democratie bedreigen. Net als in de analoge wereld.

Ten tweede mogen we er niet blind zijn voor dat er mensen bang zijn, voor wie het allemaal te snel gaat, die dreigen (veel) te verliezen en hun ontevredenheid laten horen. Maar we mogen niet toelaten dat die emoties bewust versterkt worden om er stemmen mee te winnen.

Ten derde wijs ik dus de politici op hun verantwoordelijkheid om ethisch correct te blijven en geen angst of haat te zaaien, hoe verleidelijk ook.

Rik Vera

Keynote speaker, auteur, coach & adviseur