Obama's hoop voedde de angst die Trump gebruikte

Door David Criekemans. Doceert buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, internationale politiek en veiligheid aan het University College Roosevelt in Middelburg (Nederland) en geopolitiek aan het Geneva Institute of Geopolitical Studies.

Hoop. Daar begon het acht jaar geleden allemaal mee. Obama’s slogan ging vooral over de binnenlandse politiek, maar zijn Amerikaans presidentschap werd ook hoopvol geïnterpreteerd in het buitenland. Na de Bush junior-jaren van unilateralisme en interventies in Irak zou een tijdperk van multilateralisme aanbreken.

De VS konden zich na de financieel-economische crisis niet meer de luxe van het unilateralisme veroorloven. Obama besefte dat heel goed, en koos voor een minder interventionistische politiek van ‘leading from behind’. De geopolitieke aandacht van de VS verschoof initieel van Europa naar Azië. Europa ontving dat maar lauw. Landen als Frankrijk en Groot-Brittannië zagen er een kans in om zelf opnieuw een vorm van geostrategisch beleid te voeren in Afrika en het Midden-Oosten, met erg wisselende resultaten.

Blind

Obama’s belofte om de oorlogen van Bush te beëindigen ging een eigen leven leiden. Op 31 december 2011 kwam de terugtrekking van de Amerikaanse troepen in Irak, die eind 2007 al onder Bush begon, ten einde. Maar Obama bleek blind voor waarschuwingen van zijn eigen diplomaten en inlichtingendiensten dat de sektarische verhoudingen in het land achteruitgingen. De soennieten, ooit de machthebbers onder Saddam Hoessein, waren plots tweederangsburgers. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de soennitische revolte de voedingsbodem was voor de opkomst van groepen als Islamitische Staat (IS).

Het beleid van de VS in Irak is een schoolvoorbeeld van ‘bewuste misperceptie’. Obama reageerde veel te laat, nadat IS in 2014 in Irak en Syrië uitgegroeid was tot een grensoverschrijdende ‘statelijke’ actor. De traditionele bondgenoot Saoedi-Arabië was een strategische concurrent geworden, maar de VS gaven dat nooit openlijk toe. Riyad financierde het soennitisch radicalisme in de regio en was een economische tegenstrever in de olie-industrie. Dankzij Bush jr. hadden de VS hun schalieolie-industrie dusdanig ontwikkeld dat ze Saoedi-Arabië niet langer nodig hadden.

In een geopolitieke omwenteling koos Obama ervoor om Iran opnieuw toe te laten treden tot het regionale machtsspel. Zo kon Washington Saoedi-Arabië geopolitiek en geo-economisch in het gareel houden en bewust ‘afremmen’. De prijs daarvoor was een enorme verslechtering van de relaties met Israël, Irans aartsvijand nummer een.

Vernedering

Niet alleen de relaties met Saoedi-Arabië, Iran en Israël veranderden onder Obama, ook die met de Cubanen en de Russen. De Democraat maakte een opening voor Cuba, na de geheime bemiddeling door de paus. Daarmee rekende hij af met een restant van de Koude Oorlog.

De president trachtte aanvankelijk ook de bilaterale relatie met Moskou te resetten. Maar na de inval van de Russen in Oost-Oekraïne als reactie op het Europese associatieakkoord en de politieke omwentelingen begin 2014 in Kiev, verzuurde de relatie. Obama vernederde Rusland onnodig als een louter ‘regionale macht’. De Amerikaanse sanctiepolitiek bereikte een omgekeerd effect: de verharding van de positie van Poetin, zowel in zijn binnenland- als buitenlandpolitiek.

Als reactie op wat het interpreteerde als een westerse economische oorlog perfectioneerde Rusland bovendien de ‘hybride oorlogsvoering’. De technologische revolutie van smartphones, tablets en sociale media maakt open samenlevingen fragieler voor infiltratie en beïnvloeding. Twitter en Facebook veranderen de wijze waarop we nieuws consumeren, zodat internationale politiek een realtime-event geworden is.

Dupe

Op geo-economisch vlak stond Obama voor vrijhandel. Hij paste de lessen van de Grote Depressie na de beurscrash van 1929 toe: niet protectionisme maar vrijhandel kan landen bij elkaar brengen en creëert open en transparante samenlevingen. De koninginnenstukken van Obama’s politiek hadden de vrijhandelsakkoorden met de landen rond de Stille Oceaan (TPP) en met de Europese Unie (TTIP) moeten worden.

Het laatste kwam er nooit en het eerste staat zwaar onder druk. Buitenlandse critici stelden dat de VS hun eigen standaarden wilden opleggen, terwijl president elect Donald Trump net meent dat de Amerikaanse industrie de dupe is van het globaliseringsmodel.

Obama droeg beslissend bij aan een internationaal klimaatverdrag, maar vergat de staten die leefden van het oude industriële model. Had hij in die Rust Belt meer geïnvesteerd in een nieuwe, duurzame economie, dan had Trump nooit zoveel wind in de zeilen gekregen.

De wereld ondergaat een economische transformatie, de politiek is amper in staat bij te benen. Obama koos voor vernieuwing, Trump vertegenwoordigt de oude fossiele economie. De uittredende president zette de lijn van Amerikaans internationaal engagement sinds 1945 door, de nieuwe kiest voor isolationisme.

Europa staat er voortaan geopolitiek en geo-economisch alleen voor. Trump ziet het continent als een economische concurrent en wil de Europese Unie mee ontmantelen. Obama’s vertrek betekent het einde van een tijdperk.