Onafhankelijkheid maakt niet onafhankelijk

Door Willem Sas. Doceert publieke economie aan de universiteit van Stirling in Schotland en is onderzoeker aan de KU Leuven

Om dit goed te begrijpen beelden we ons een poldergemeenschap in van 27 dorpen, met elk 50 gezinnen. Elk jaar teistert een hevige storm de kust, en heeft het dichtst bij de zee gelegen dorp te kampen met zware overstromingen. De dorpelingen blijven niet bij de pakken zitten en besluiten samen te werken. Elk gezin belooft bij te dragen aan het bouwen van een dam, maar de samenwerking loopt algauw stroef. De reden is eenvoudig: iedereen hoopt stiekem dat de rest van het dorp het wel zal oplossen, zonder zelf veel tijd of materiaal te verliezen. Dat is een klassiek voorbeeld van ‘coördinatiefalen’, waardoor de dam breekt tijdens de eerstvolgende storm.

Het dorp draagt daarom de verantwoordelijkheid voor het bouwen van de dam over aan het dorpshoofd, dat al instond voor de veiligheid en bij meerderheid wordt verkozen. Hij coördineert het proces, heft belastingen, betaalt soldaten en bouwvakkers en koopt de beste materialen. De dam is bijgevolg opgewassen tegen de volgende storm, maar niet tegen de daaropvolgende. Klimaatverandering maakt de stormen heviger, zodat de hele polder onder water komt, inclusief de 26 overige dorpen.

Een grotere dam is nodig, gebouwd met nog betere materialen. De 27 dorpshoofden besluiten de bouw te regelen in een nieuw opgerichte raad, maar ook die samenwerking verloopt stroef. Elk dorp hoopt stiekem dat de overige dorpen het wel zullen oplossen, waardoor het eindresultaat ontgoochelt en de dam af en toe barst. De enige oplossing is het verkiezen van één bouwmeester die het hele bouwproces coördineert, zodat schaalvoordelen worden benut, de totale kostprijs daalt en de dam overeind blijft bij elke storm.

In haar huidige vorm zette de EU die laatste stap alsnog niet. De Europese Raad, waar de staatshoofden en regeringsleiders zetelen om de politieke agenda van de EU te bepalen, kan worden gezien als de dorpshoofden in ons voorbeeld, die wel beloven samen te werken maar dat niet noodzakelijk doen. Vandaar dat oplossingen voor complexe problemen die élke Europeaan aangaan, uitblijven.

Of het nu gaat om een evenwichtig migratiebeleid, het bewaken van de buitengrenzen, slagkrachtige veiligheidsdiensten, een vennootschapsbelasting met een ondergrens of een energiebeleid dat duurzame energie probleemloos laat vloeien van Spanje tot Denemarken, de samenwerking loopt spaak. Op andere vlakken slagen de lidstaten er wel in om werkbare projecten in de steigers te zetten. Denk maar aan het EU-handelsbeleid dat handelsoorlogen voorkomt, of de eengemaakte markt. De Europese dam houdt soms stand, maar niet altijd.

Niet beter af

Terug naar onze poldergemeenschap. In een kustdorp woont een relatief rijk gezin dat de bouwvoorschriften van het dorp te strikt vindt, maar het dorpshoofd weigert al jaren de voorschriften te versoepelen. De ontevreden gezinsleden kiezen daarom eieren voor hun geld. Vanaf nu betalen ze zelf voor hun veiligheid, en verbouwen ze hun huis zoals zij willen. In ruil voor vertegenwoordiging in de raad van dorpshoofden beloven ze wel nog bij te dragen aan het bouwen van de dam.

Maar is het gezin ook beter af in die situatie? Het financieren van de eigen veiligheid bleek duurder dan verwacht: je moet soldaten ook huisvesten en onderhouden, en dat bleek veel goedkoper op het niveau van het dorp. Het recht om het eigen huis te verbouwen compenseerde dat welvaartsverlies enigszins, zoals ook beloofd door het gezinshoofd. Waar de gezinsleden echter niet voor gewaarschuwd waren, was dat hun mooie huis elk jaar onder water zou komen te staan.

Wat was er gebeurd? De onderhandelingen in de raad van dorpshoofden liepen stroever, aangezien die nu 28 leden telde, en het kwam vaak tot een hard treffen tussen het gezinshoofd en zijn voormalig dorpshoofd. Het uittredende gezin was ook niet het enige ontevreden gezin. Twee andere relatief rijkere gezinnen hadden zich kort nadien afgescheurd. De veiligheid in de rest van het dorp ging er nog meer door achteruit, en het was nog minder bereid bij te dragen aan de dam.

Decentraliseren

Voorts bleek elk ander dorp wel enkele ontevreden gezinnen te tellen die zich vervolgens afscheurden, waardoor je nog moeilijk van een raad van dorpshoofden kon spreken, en hij al snel dubbel zoveel leden telde die elkaar dubbel zo hard in de haren vlogen. Meer en meer gezinnen begonnen bovendien te verhuizen naar de veiligere dorpen. Die raakten overbevolkt en dat zette nog meer druk op de ketel. Uiteindelijk werd de jaarlijkse heropbouw van de dam opgegeven.

Maar wat als de andere dorpshoofden het koppige dorpshoofd hadden aangespoord om de bouwvoorschriften te ‘decentraliseren’? Wat als ze bovendien hadden besloten om alle dorpelingen één bouwmeester te laten kiezen om de dam te bouwen? De hele poldergemeenschap zou erop vooruitgegaan zijn.

Het is duidelijk waar de verantwoordelijkheid van onze politici ligt. Als ze het goed menen met de Catalaan sporen ze de Spaanse overheid aan tot het inrichten van een volwaardige federale staatsstructuur waarin regionale eigenheid een terechte plaats krijgt. Als ze het goed menen met de Europeaan ijveren ze voor een Europese politieke ruimte, waarin een democratisch verkozen Europese regering de complexe problemen van de 21ste eeuw kan aanpakken.