Organisaties hebben nood aan loyale maar tegendraadse medewerkers

Een jaar geleden werd ons dagelijks leven op een abrupte en ongeziene manier verstoord door een pandemie. Ook voor onze bedrijven kwam een einde aan business as usual, en dat was voor velen een gigantische uitdaging. Bedrijven moesten hun procedures en regels van de ene op de andere dag herzien omdat medewerkers zoveel mogelijk online, van thuis, moesten werken. Automatiserings- en digitaliseringsplannen die voordien te ingewikkeld of te moeilijk werden gevonden en te duur zouden zijn, moesten nu in recordtijd worden geactualiseerd en ingevoerd. 

Managementprincipes die steunden op centrale planning, sturing en compliance, ingevoerd om excellent te kunnen functioneren in stabiele omstandigheden, gingen het raam uit. Voortaan moest men er maar op vertrouwen dat medewerkers op hun online-werkplek hun verantwoordelijkheid nemen en hun taken adequaat vervullen. Het was voor veel leidinggevenden een groot experiment.

Maar wat maakt werkelijk het verschil in deze onzekere omstandigheden? Wat is de sleutel tot succes? Dat zijn betrokken, gemotiveerde en bekwame vakmensen die in staat zijn om kansen te detecteren of te creëren, om hun werkprocessen snel aan te passen aan de nieuwe situatie en zo de kwaliteit van de dienstverlening onder controle te houden.

Betrokken medewerkers alleen volstaan echter niet. Ze moeten binnen de heersende organisatiestructuren en -processen ook de ruimte krijgen om deze uitdaging daadwerkelijk aan te kunnen gaan. En daar wringt in veel gevallen het schoentje.

Heel veel medewerkers hebben over de jaren heen ‘geleerd’ dat loyaliteit, zonder ‘moeilijk te doen’, loont. Wie zich braaf volgens de regels gedraagt, laat zien dat zij of hij de organisatie respecteert. Wie te veel of te vaak buiten de lijntjes kleurt, wordt gesanctioneerd of krijgt te doen met een negatieve ontwikkeling in de arbeidsvoorwaarden. Helaas betekent voor veel organisaties loyaliteit nog altijd netjes en gezagsgetrouw gehoorzamen aan de bureaucratische regels en procedures.

Maar is het dit soort loyaliteit waaraan organisaties vandaag nood hebben? Of mag men van goede medewerkers verwachten dat ze loyaal zijn aan het bereiken van de hogere doelstellingen van de organisatie en de uitgevaardigde regels en procedures alleen volgen als die het realiseren van die doelen dichterbij brengen? En mogen ze dan tegendraads zijn en de bureaucratie omzeilen als ze daarmee het bereiken van de hogere doelen, de collectieve ambitie, van de organisatie een dienst bewijzen? Wij vinden van wel.

De kleren van de keizer

Je moet hierbij onwillekeurig denken aan het sprookje van de nieuwe kleren van de keizer. De hovelingen en uiteindelijk de hele bevolking tonen zich loyaal, houden zich aan de regel dat men de keizer niet tegenspreekt. Pas wanneer een kind tegen die regel ingaat, wordt duidelijk dat de kleermaker een oplichter is. Blinde loyaliteit houdt hier, net als in het sprookje, de illusie in stand. Tegendraadsheid geeft nieuwe ruimte en mogelijkheden.

Toekomstgerichte organisaties hebben dus nood aan medewerkers die tegelijk loyaal en tegendraads kunnen zijn. Ze halen hun oriëntatie en energie uit de collectieve ambitie, staan loyaal achter de missie en ondersteunen de plannen van de organisatie. Ze volgen de geschreven en de ongeschreven regels waar dat opportuun is. Maar ze beseffen ook terdege dat bij elke regel uitzonderingen horen, en dat er situaties zijn waarin slaafs de regels volgen niet de beste beslissing is. Ze zijn in staat zulke uitzonderingen te herkennen, en bewust de afweging te maken wanneer tegendraads beter is dan blindelings conformeren, zonder dat het tot anarchie leidt.

Een organisatie met loyale tegendraadse medewerkers kan evolueren naar een meer regelarme omgeving, waarin structuur en processen de verhoogde flexibiliteit in goede banen leiden, én waarin cultuur en leiderschap erop toezien dat gepaste tegendraadsheid wordt erkend. Een loyale tegendraadse stijl bevordert bovendien (intern) ondernemerschap, en ook dat is nodig om daadkrachtig het hoofd te bieden aan de onvoorspelbaarheid van de huidige situatie.

Organisaties die loyale tegendraadsheid cultiveren, kunnen die volatiele en onzekere toekomst met vertrouwen tegemoetgaan. Dat verhoogt de productiviteit en de arbeidstevredenheid.

Men heeft het vaak over ‘het nieuwe normaal’ dat ons te wachten staat. Nochtans zullen niet alle ingrepen, die moesten helpen om de disruptie van de pandemie te lijf te gaan, beklijven. We zullen weer echte fysieke vergaderingen, cursussen en workshops bijwonen in plaats van Zoom-sessies, en we zullen grotendeels terugkeren naar onze werkplek. 

Maar de pandemie kan ook een katalysator zijn voor blijvende verandering ten goede. Keren we echt terug naar het volop controleren of de bureaucratische regels en procedures worden nageleefd? Of zetten we in op duurzame flexibiliteit en wendbaarheid, en koesteren we de nieuw verworven, paradoxale, loyale tegendraadsheid als fundering van het nieuwe normaal?

Bart Derre (directeur E-Lab HOGENT en partner The BEE), Jimme Keizer (assistant professor ITEM groep, TU Eindhoven), Koen Smets (organisatiedeskundige en adj. asst. Prof. at Saint Louis University), Luc Vandingenen (Lector Thomas More en partner The BEE), Frank Van Massenhove (gewezen voorzitter FOD Sociale Zekerheid) en Mathieu Weggeman (hoogleraar TU/e, Faculteit Industrial Engineering & Innovation Sciences) . De auteurs schrijven in eigen naam.