Politiek moet waarheid herwaarderen

Met zijn veelbesproken interview op CNN op 10 mei staat de Amerikaanse ex-president Donald Trump weer volop in de schijnwerpers en zijn de halve waarheid en de hele leugen terug van nooit weggeweest in het hart van het politieke debat. Trumps optreden is een krachtig signaal dat het belang van waarachtige politici en van waarheid in de politiek niet voldoende benadrukt kan worden. Want ook op onze politieke fora wordt het verspreiden van onwaarheden niet geschuwd. Het komt de geloofwaardigheid van onze politiek en het debat niet ten goede. Maar de gevolgen van populistische oneliners en flagrante leugens in het parlement gaan veel dieper.

De geschiedenis leert dat waar de leugen regeert, de vrijheid crepeert. Verdrukkende regimes steunen op een systeem van leugens om zichzelf in stand te houden. Het is iets waar alle grote critici van de 20ste-eeuwse totalitaire ideologieën op hebben gewezen, van de Franse politica Simone Weil tot haar Tsjechische collega Vaclav Havel. Despoten, demagogen en dictators zijn allergisch voor de waarheid en het zoeken ernaar. Ze laten geen ruimte voor de drijvende kracht achter elke waarheidsvinding: kritiek en zelfkritiek, twijfel en zelftwijfel. Er is geen ruimte voor de gedachte dat de ander - de politieke tegenstander, de ideologische tegenhanger - misschien gelijk heeft, iets zinnigs te zeggen heeft en de dialoog waardig is. Daarmee wordt niet alleen de waarheid gesmoord, maar doven ook individuele en maatschappelijke vrijheden uit.

Er is een intrinsieke, noodzakelijke relatie tussen democratie en de rol van waarheidsvinding in het publieke debat. De kwaliteit van een democratie staat en valt met de kwaliteit van het debat. Als dat debat bezoedeld raakt door hoaxen, nepnieuws, trollen die desinformatie verspreiden en politici voor wie waarheid irrelevant of relatief is, tast dat de gezondheid van zowel het debat als van de democratie zelf aan.

Erecode

Een politieke herwaardering van waarachtigheid en redelijkheid is nodig. Elk politiek engagement zou moeten stoelen op een impliciete erecode van oprechtheid. Daaraan herinnert de misschien wel bekendste uitspraak van de Franse filosoof Emmanuel Levinas: L’essence du discours est éthique. Het wezen van het spreken is ethisch. Elk spreken is ingebed in de morele plicht van de mens om elkaar van aangezicht tot aangezicht tegemoet te treden. Oprechtheid is de primaire voorwaarde van menselijke interactie en communicatie. Als de oprechtheid verdwijnt, verdwijnt ook de mogelijkheid tot harmonieus samenleven.

Als het post truth-tijdperk gekenmerkt wordt door de alomtegenwoordigheid van leugens in het politieke en publieke debat, wijst dat in de eerste plaats niet op een gebrek aan feitenkennis, maar op een gebrek aan oprechtheid. De eerste eis die we aan een politicus in een harmonieuze samenleving mogen stellen is deze: wees waarachtig. We zijn als burgers meer gediend met een waarachtig politicus met wie we oprecht van mening kunnen verschillen dan met een politicus die onze eigen ideologische overtuigingen verkondigt, maar eigenlijk een huichelaar is.

Ons land heeft ook een gezonder politiek klimaat met een herwaardering van de waarheid nodig. Dat zal niet van de politici alleen kunnen komen. Als we de leugenachtigheid in de politiek willen bestrijden, moeten we ook de leugenachtigheid rondom de politiek bestrijden. De jongste jaren is het bon ton te beweren dat politici professionele leugenaars zijn. Dat politiek slechts om machtsspelletjes draait. Dat politici vooral hun eigen belangen nastreven en niet het algemeen belang.

Dat zijn geen onschuldige meningen. Het wordt immers een selffulfilling prophecy. Als je politiek een leugenachtige stiel noemt, dan doet een politicus die de leugens aaneenrijgt ook maar gewoon zijn job. Dan legitimeer je de leugen. Dat merkte ook Vaclav Havel vele jaren geleden al op: ‘Zij die zeggen dat de politiek onfatsoenlijk is, dragen ertoe bij dat de politiek zo wordt.’

De leugen is altijd een deel geweest van het politieke leven, zoals Hannah Arendt beschreef in haar essay Lying in Politics. Maar bestempel de leugen niet als norm, maar als aberratie, als verstoring van de politiek. Ondanks de soms overweldigende hoeveelheid aan bewijsmateriaal voor het tegendeel, moeten we politiek nog altijd in de eerste plaats als een eerbaar en dienstbaar beroep zien. Dat vergt van politici wel een ethos van dienstbaarheid en eerbied voor de waarde van waarheid.

Deze bijdrage kwam tot stand naar aanleiding van de publicatie 'Een vraag naar waarheid' van de VUB-denktank Poincaré.