Populisme heeft een vraag en aanbod, net als de oplossingen

Als er al een lichtpuntje is aan de zoektocht naar Jurgen Conings, is het wel dat hij zaken onder de aandacht brengt. Hoe langer hij spoorloos blijft, hoe meer politici en opiniemakers zich moeten uitspreken over steun voor radicaal rechts, politiek extremisme en de polarisering die al jaren stemmen oplevert in zowat alle ontwikkelde landen. Dat debat is verhelderend, maar ironisch genoeg even polariserend.

Ook de geïnformeerde meningen zijn verdeeld. Ofwel vindt men dat de verantwoordelijkheid ligt bij de radicale politici, die bewust een verdelend discours gebruiken om zieltjes te winnen. Het is de aanbodzijde waar je als politicus de kiezer kneedt. Ofwel vindt men dat extreme partijen slechts een symptoom zijn van een onderliggend probleem en dat ze simpelweg meezeilen op de publieke opinie, die zelf radicaliseert. Het is de vraagzijde, waar de kiezer bepaalt wat politici kunnen aanbieden als politiek programma. Wie heeft gelijk?

De genuanceerde waarheid ligt in het midden. De brandhaarden zijn er en dragen de vraag naar een radicaler beleid in zich. De vraag is wat te doen met het politieke wantrouwen en de onvrede die dat vuur ontsteken. Gooi er olie op of water en je krijgt een ander verhaal. Die beslissing moet elke politieke partij voor zich nemen, maar dat de onvrede bestaat, daarover kan geen twijfel bestaan.

Talloze studies tonen aan dat economische onzekerheid een grote rol speelt. In regio’s waar de globalisering en automatisering de laatste decennia duizenden jobs in rook deden opgaan, of waar de besparingen na de financiële crisis genadeloos hard toesloegen, zien we het politieke wantrouwen toenemen, samen met de steun voor radicaal-linkse of radicaal-rechtse partijen. Het gaat vaak om de postindustriële rust belt-gebieden of achtergebleven rurale streken, die je in elk ontwikkeld land vindt.

Positie onder druk

Maar ook in streken of inkomensklassen waar economisch weinig wolken voor de zon schuiven, nam vooral de steun voor radicaal-rechts toe. Zoals deels het geval is in Vlaanderen. We spreken voor deze groep eerder over culturele onzekerheid. Het gevoel dat je eigen waarden niet meer doorschemeren in het beleid staat centraal, net als de schrik dat de positie van je eigen groep of klasse onder druk komt. De processen die daarin een rol spelen, zijn vaak economische, zoals de toenemende clusterfunctie van grote steden, die hoogopgeleiden naar zich toe trekken, terwijl lager opgeleiden achterblijven en vervreemden van de stedelijke klasse, die vaak aan de politieke knoppen zit. Ook immigratie en demografische evoluties spelen een rol.

Het grote verschil met economische onzekerheid is dat culturele onzekerheid draait om percepties, en niet noodzakelijk om feiten. Het gevoel dat dingen boven je hoofd worden beslist, of dat immigranten op het punt staan je gemeente over te nemen, volstaat. Het gaat bovendien ook eerder om waarden of een groepsidentiteit. Die twee kenmerken maken van culturele onzekerheid de gedroomde voedingsbodem voor een populistisch discours.

Aanwakkeren

Percepties kan je aanwakkeren met het systematisch verspreiden van ‘alternatieve feiten’. Groepsidentiteit kan je versterken door te hameren op de negatieve kanten van de andere groep. Wat we al jarenlang weten uit sociopsychologisch onderzoek, werd in deze context vakkundig overgenomen door de politieke aanbodzijde. Recente studies wijzen ondertussen ook op de kwalijke rol van de sociale media.

Een korte bloemlezing van Twitter deze week volstaat om te beseffen dat we ook in Vlaanderen niet immuun zijn voor deze polarisatie. Ze voedt politieke en maatschappelijke verdeeldheid, en ondergraaft het democratische proces. Zonder respect en begrip is er geen georganiseerd meningsverschil. De oplossingen liggen minder voor de hand, maar ze zijn er zeker. Economische onzekerheid kan je aanpakken met goed beleid, en culturele onzekerheid is niet onomkeerbaar. Ook aan de aanbodzijde kunnen we ingrijpen. Frankrijk en Duitsland gingen een pak verder met het inperken van wat kan en niet kan op de sociale media. Maar om water op een vuur te kunnen gooien, moet je eerst wel erkennen dat er een vuur is.

Willem Sas

Professor publieke economie aan de Universiteit van Stirling en verbonden aan de KU Leuven.