Terreur vraagt een grote inzet tegen verdeeldheid

Tinneke Beeckman is filosofe

Een jaar na de aanslagen herdenken Brussel en Zaventem de terreuraanslagen van 22 maart. Elke herdenking is een evenement, een rituele verbinding van alle burgers rond een gedeelde herinnering, in dit geval aan een gruwelijke gebeurtenis. Dat helpt om de wonden te helen, elkaar te steunen en de toekomst verenigd tegemoet te zien.

Die solidariteit wordt versterkt door moedige getuigenissen en inspirerende oproepen. Zo bereikte het videobericht ‘Jihad van liefde’ van Mohamed El Bachiri al miljoenen mensen. Na de dood van zijn echtgenote Loubna bracht El Bachiri een ontroerend pleidooi voor medemenselijkheid. Hij liet zijn hoopvolle boodschap ook optekenen door David Van Reybrouck in een pas verschenen boekje, opdat ze alle mensen, in het bijzonder jongeren, zou bereiken.

Dat verhaal is enorm bemoedigend: als verbondenheid, openheid en vastberadenheid de angst overwinnen, dan hebben terroristen hun strijd al deels verloren, ondanks de pijn, de wanhoop en het verdriet van de slachtoffers.

Schaamte

De herdenking brengt echter ook een diep gevoel van schaamte over het jarenlange loochenen van fundamentele samenlevingsproblemen. Enkele dagen na de aanslag beschreef journaliste Béatrice Delvaux die schaamte in een aangrijpende brief aan haar kind. Daarin verontschuldigde ze zich voor haar blindheid.

Ze had geloofd in een wereld met onbeperkte mogelijkheden, waarin haat, oorlog en geweld tot het verleden behoorden. Ze dacht dat de langzaam voortschrijdende strijd voor vrijheid en gelijkheid definitief voorbij was.

De aanslag leek een ommekeer teweeg te brengen. Maar het open debat over de situatie in Brussel ligt moeilijker. De Molenbeekse schepen voor Groen, Annalisa Gadaleta, kwam enkele maanden geleden zwaar onder vuur te liggen voor haar kritische boek ‘Entretien à Molenbeek, la dérive fondamentaliste du quartier le plus redouté d’Europe’. Nochtans zouden alle partijen ondertussen de problemen moeten erkennen.

Breder bekeken werd België die dag bikkelhard geconfronteerd met een negatieve zijde van globalisering: veiligheid is een internationale kwestie geworden. Het acute gevoel van dreiging is voorlopig wel verdwenen. Maar wat met de terugkerende Syriëstrijders, die wrede oorlogservaringen hebben opgedaan? Wat met de haters van het Westen die niet meer vertrekken? Nu IS het militair moeilijk heeft in het Midden-Oosten, dreigt de strijd zich meer naar Europa te verplaatsen.

Terreur confronteert de samenleving met een ongemakkelijk gegeven: het onverwachte. Mensen controleren niet alles wat er gebeurt, en soms veroorzaken ze zelf die onvoorziene omstandigheden. Dat lijkt niet meer van deze tijd: de moderne samenleving is erin geslaagd risico’s zo veel mogelijk te beperken en voorspelbaarheid te vergroten.

Ten tweede vraagt terreur een grote inzet tegen verdeeldheid. Maar verbinden betekent niet zwijgen, wegkijken of kritiekloos aanvaarden, integendeel. Samenhorigheid vereist heldere keuzes en daadkracht. Daadkracht betekent kordaat en eenduidig optreden wanneer het nodig is. Het is het omgekeerde van een conflictvermijdende houding. Helaas was dat jarenlang de regel: het was ‘cool’ om zich op geen elke grote overtuiging te laten neerpinnen, om steevast ironisch en luchtig uit de hoek te komen, om zelfs van de meest groteske visie nog het lichtpunt te zien.

Met die houding komt niemand vandaag nog verder. Te veel groepen, partijen en zelfs leiders sturen aan op conflicten. Luister naar de recente veroordelingen van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan aan het adres van Nederland. Terwijl hij in eigen land de democratie afschaft en de Turkse genocide op Armeniërs in 1915 ontkent, beschuldigt hij Nederland volslagen onterecht van massamoorden in Bosnië. Erdogans retoriek is niets minder dan een nieuwe manier van politieke oorlogsvoering, en de inzet is hoog: door zijn luide aanvallen op een westerse democratie probeert hij zijn eigen autoritaire regime te legitimeren.

Daadkrachtig

Vanuit Rusland doet Vladimir Poetin regelmatig hetzelfde. Dan volstaan sussende woorden niet; daadkrachtig reageren wordt noodzakelijk. Dat brengt mensen ook samen, zoals bleek toen de Nederlandse premier Mark Rutte zich niet door Erdogans strategie liet intimideren. Zelfs Europa kwam sterker verenigd uit de controverse.

Ten derde is het belangrijk angst om te zetten in alertheid. Angst op zich veroordelen heeft geen zin. Mensen hebben het volste recht om angst te voelen in een wereld die zo snel verandert. Maar angst verlamt. Het is tegelijkertijd een machtig wapen, in handen van terroristen, maar ook in handen van de overheid. Angst op zich helpt dus niemand vooruit. Alertheid daarentegen kan veel onheil voorkomen.

Herdenkingen proberen de herinneringen aan de traumatische gebeurtenissen een plaats te geven. Die opdracht tot herinneren verplicht ook tot reflectie over een verbindende, daadkrachtige en alerte houding in de toekomst.