‘Weimarmoment’ als wensbeeld is flirt met antidemocratie

Een goede eeuw geleden begonnen in Europa, naast extreemlinkse deviezen, begrippen en slagwoorden zoals ‘revolutie van rechts’ te circuleren.Dat Europa kwam net uit een verwoestende Eerste Wereldoorlog, een van 1914 tot 1918 aanslepende collectieve zelfmoordpoging. Hij eindigde met een verslagen Duitsland, dat zowel zijn keizer en veel grondgebied verloor toen het met het Verdrag van Versailles van 1919 de morele en zware financiële schuld voor de oorlog in de schoenen kreeg geschoven.

Duitsland werd een republiek, geïnaugureerd in het stadje Weimar, en zoals de meeste andere landen moest het zich opmaken voor een nieuw type samenleving. Voor een belangrijk deel van de economische en intellectuele elite was dat even onverteerbaar als de nederlaag op het slagveld.

‘Weimar’ staat daarmee niet alleen voor een hoogtij van de Duitse cultuur ten tijde van de daar begin negentiende eeuw residerende Goethe en Schiller, maar ook voor die republiek, haast verworden tot synoniem voor torenhoge inflatie, werkloosheid, verarming, onophoudelijk politiek en sociaal conflict en nationale vernedering. De nationalistische rechterzijde verfoeide de republiek niet omdat die zoveel ellende bracht, die ellende gaf hun al langer bestaande opvattingen over nationale grandeur en autoritarisme slechts wind in de zeilen. Weimar werd een codewoord, en de kritiek daarop stond voor de oproep tot ‘nationale revolutie’.

De zogenaamde ‘conservatieve revolutionairen’ beschouwden zichzelf als nette intellectuelen die een keurige omwenteling zouden doorvoeren. Een deel van hen geloofde daarvoor de doodgravers van Hitler in dienst te kunnen nemen, maar eindigde zelf op de bodem van dat graf. De omverwerping van de onbestuurbaar geworden Weimarrepubliek leidde tot het gruwelijkste totalitaire regime dat Europa gekend heeft. Niemand flirt ongestraft met fascisten.

Legitiem versus legaal

Vandaag duikt in Vlaanderen de term ‘Weimarmoment’ op. Daarmee wordt niet op de dichtkunst van Goethe gedoeld. Het gaat ook niet om een loutere beschrijving van wat zich van 1918 tot 1933 bij de oosterburen afspeelde. Evenmin wordt het geopperd bij wijze van waarschuwing voor de catastrofe waarin dat eindigde. Nee, het verschijnt als wensbeeld: in 2024, of ten laatste 2029 zal je nog eens wat zien. Dan blokkeert de Belgische democratie, het land wordt onbestuurbaar. De tijd waarin de Vlaams-nationale ‘legitimiteit’ het haalt op de louter Belgische ‘legaliteit’ is dan aangebroken.

Aan de vooravond van Hitlers machtsovername waarschuwde de conservatief-revolutionair Carl Schmitt voor de breuk tussen de legaliteit en legitimiteit (de titel van een berucht geworden geschrift) in de Weimarrepubliek. Die was volgens hem gebouwd op onoverbrugbare politieke en sociale tegenstellingen en de grondwet weerspiegelde dat ontbreken van één samenleving van burgers. Een legalistische constructie als de republiek van Weimar ontbeerde volgens hem legitimiteit en was niet genoeg ‘staat’ in de ogen van te veel van zijn burgers om te kunnen overleven. Schmitt maakte er echter evenmin een geheim van dat een partij als die van de nazi’s of de communisten, eens aan de macht, de deur achter zich zou dichttrekken. En hoe groter de ene van die beide partijen werd, des te meer de andere groeide.

Bij de verwijzing naar ‘Weimar’ door een Vlaamse partijleider vandaag speelt iets van Schmitts analyse mee, net zoals aan de extreemrechtse zijde. De wensdroom om met die vleugel van het Vlaams-nationalisme gemene zaak te kunnen maken, wordt met het signaal ‘Weimarmoment’ nauwelijks verhuld.

België anno 2023 is nochtans geen Weimarrepubliek. Wij gaan niet gebukt onder massale werkloosheid, de hoge inflatie is hard maar niet moordend, de staatsschuld hoog maar niet desastreus, de verschillende partijen en gezindheden staan elkaar niet naar het leven. Deze samenleving is stabiel en welvarend, maar kijkt net als alle andere samenlevingen om ons heen aan tegen pittige uitdagingen. De extremisten rukken op, maar dat behoeft vooral geen aanmoediging.

De problemen die zich stellen, kunnen we aan, vooral met competente beleidsmakers die de weg wijzen. Niet met paniekzaaiers die de ellende verkondigen, een beeld van ondergang schetsen en verontruste burgers tegen elkaar uitspelen.

Wie nu een term als ‘Weimarmoment’, in combinatie met een oproep tot ‘extralegale’ Vlaamse natievorming, in de mond durft te nemen, vertekent niet alleen de werkelijkheid. Die flirt met antidemocratie. Hoeveel frustratie en wanhoop moet iemands politieke project vertonen om zover te gaan? Het heeft het voordeel van de duidelijkheid. Zo iemand kan geen kandidaat zijn om een land te leiden.

Tijdens het interbellum kon het extremisme woekeren dankzij imitatiegedrag over landsgrenzen heen. Op de imitatie van de bestorming van het Capitool zitten we hier nu niet te wachten.