Catharsis

Disclaimer: wat volgt is géén pleidooi voor separatisme. Wel de bezorgde bedenking van iemand die in de verte de ijsberg ziet opdoemen en hoopt dat wie aan het roer staat - en dat zijn heel veel mensen, vandaar ook de patstelling - tijdig van koers kan maar vooral ook wil veranderen.

Onlangs sprak ik af met twee goede vrienden in een Brussels restaurant. Naar goede gewoonte probeerden wij aan tafel de wereld te verbeteren. Let op, beide heren zijn overtuigde liberalen. Maar ook onder liberalen groeit de bekommernis dat dit land afstevent op een illiberale catharsis in 2024. Een moment waarop de kiezer nog massaler ‘foert’ zegt en zijn motie van wantrouwen jegens het politiek bestel in het kiesloket officialiseert door blanco of voor een antisysteempartij te stemmen.

In 2017 publiceerden Le Soir en de RTBF de resultaten van de eerste editie van de Belgische enquête Noir, Jaune, Blues waarin gepolst werd naar het vertrouwen in de instellingen en het vertrouwen in politici in het bijzonder. Dat was dus voor de coronapandemie, de oorlog in Oekraïne en de losgeslagen inflatie. De resultaten waren toen al alarmerend. Uit de resultaten van de 2de editie die in september 2022 verschenen is, blijkt dat die trend wordt doorgetrokken. Een onrustbarend aantal burgers verkiest in 2022 een autoritair bestuur. Het parlementair model verliest bijzonder snel aan populariteit.

Beroepspolitici

Het idee dat de mensen rechtstreeks beslissen over alles wat hun aangaat en dat ze via referenda hun wil kenbaar maken, spreekt 70 procent van de ondervraagden aan (tegenover 59% in februari 2020). Zo kalft het weinige vertrouwen in beroepspolitici, die het almaar moeilijker vinden om knopen door te hakken, nog feller af. De roep om een ‘echte leider’ die de orde herstelt en de mensen echt begrijpt, klinkt loeihard: dit voorstel krijgt de voorkeur van 69 procent van de ondervraagden (vergeleken met 62% voor de pandemie).

Een gezonde democratie steunt op algemeen kiesrecht, maar vooral op brede participatie van een kritische massa en op het recht op betwisting. Ze berust op brede publieke steun voor een beperkt aantal instellingen. Net die instellingen boeten in aan gedragenheid. Naast het geloof in de legitimiteit van het systeem is ook de overtuiging dat het regime effectief rendeert van belang.

Een belangrijke factor in de Belgische context, met een negatieve invloed op ons democratisch bestel, is het aanslepend vraagstuk van subcultureel pluralisme. In landen met diepe kloven tussen de religieuze, etnische, linguïstische of regionale subculturen is de ontwikkeling van een stabiele democratie minder waarschijnlijk. Als ons land de conflicten die voortspruiten uit dat subcultureel pluralisme wil beheersen dan moet het streven naar een nieuw pacificatiemodel. Een nieuw sociaal contract dat de subculturele tegenstelling weet te ontmijnen zonder het land institutioneel of financieel met een handicap op te zadelen. Het nieuwe model moet de gewesten en gemeenschappen verantwoordelijk maken voor gevoerd beleid en opgelopen schulden.

Culminatiepunt

Geloof in de wenselijkheid én de mogelijkheid van samenwerken in een land met een subcultureel pluralisme varieert sterk van land tot land maar bij ons evolueert het stilaan naar een culminatiepunt, een catharsismoment dat nodig lijkt om het hele systeem te hervormen.

Een democratie die een minderheid waarborgen geeft, maar daardoor niet kan ingaan op de wensen van de meerderheid, kan en zal de steun van die meerderheid op termijn verliezen. Het sociaal contract dat alle Belgen bindt, de grondwet, heeft op dat vlak de disfuncties in ons politiek bestel gebetonneerd.

Nog een belangrijk element is de toegenomen complexiteit van overheidsbeleid. Daardoor ontstaat het gevaar dat beleidselites niet meer door burgers gecontroleerd en gecorrigeerd kunnen worden. Het gevolg is dan nagenoeg een voogdijschap door beleidselites.

In 2030 viert België zijn 200-jarig bestaan. Of er dan iets te vieren valt, hangt af van de mate waarin een nieuwe generatie politici de onafwendbare catharsis aangrijpt om een nieuwe weg in te slaan. Hoe die nieuwe weg er moet uitzien wordt het onderwerp van een volgend restaurantbezoek.