Groepsdenken is een virus

De natuurlijke reflex tijdens een crisis is één lijn te willen kiezen en afwijkende geluiden te weren. Terwijl net heel verschillende opinies en vrije meningsuiting een crisis sneller kunnen oplossen.

Ons land heeft nooit een echte debatcultuur gehad, en heeft het dan ook altijd moeilijk gehad met vrijdenkers. Dat mocht ik al in 1994 ondervinden bij mijn prille stappen als econoom in het Belgische landschap. Toen ik een nieuwsbrief begon over de Belgische economie wekte dat vrij snel wrevel op bij de instanties. Er volgde een brief van wijlen Fons Verplaetse, de gouverneur van de Nationale Bank, naar mijn toenmalige baas met de vraag om in te binden. Wijlen Jean Peterbroeck hield echter van de Angelsaksische traditie en de open - maar respectvolle - debatcultuur, en deed alsof zijn neus bloedde. Ik mocht mijn analyses en opinies verder ontwikkelen.

Toenmalig minister van Begroting Herman Van Rompuy volgde niet de lijn-Verplaetse, maar respecteerde het vrije woord en het open debat. Ik werkte als adviseur voor de federale en Vlaamse regeringen, niettegenstaande mijn kritische stem. Dat hielp destijds om voor bijvoorbeeld Moody’s en Standard and Poor’s een gebalanceerde visie te geven op de sterkten en zwakten van België en Vlaanderen. Fair and straight, het waren leuke tijden.

Met de komst van de paarse regering veranderde echter die houding. Kritische stemmen waren niet welkom. Er werd actief gelobbyd om hun carrière te fnuiken, wat ook meermaals lukte. Meegaande stemmen konden rekenen op een steuntje in de rug, of een lucratieve post. Een kritisch geluid over het Zilverfonds, sale-and-lease-backoperaties, de ontmanteling van pensioenfondsen, begrotingstrucs of het opsmukken van statistieken werd aldus zeldzaam, of onmogelijk.

Dat wanbeleid erodeerde de buffers die de regeringen-Dehaene hadden opgebouwd. Ofwel waren die onderwerpen te technisch, ofwel oninteressant, ofwel te gevoelig voor belangrijke Belgische mainstreammedia, want ze passeerden zonder veel debat of aandacht, een uitzondering niet te na gesproken.

Het onderliggende probleem heeft veel te maken met het fenomeen van groepsdenken. Een aantal omstandigheden faciliteren dat fenomeen: druk, autoritair leiderschap, te weinig diversiteit, maar ook en vooral te weinig 'skin in the game'. Persoonlijke verantwoordelijkheid is een van de belangrijkste vaccins tegen het virus dat groepsdenken is. In een organisatie waar mensen persoonlijk verantwoordelijk gehouden worden, of de gevolgen voelen van beslissingen (bijvoorbeeld financieel - skin in the game) is er meer openheid, ja zelfs verlangen naar verschillende opinies. Goede beleggers zullen heel veel tegengestelde opinies lezen, omdat ze veel te verliezen hebben bij 'een confirmation bias', het steeds opnieuw bevestiging zoeken van een (foute) analyse die hun beslissing ondersteunde.

Pensée unique

Een land, bedrijf of organisatie met een open debatcultuur floreert op lange termijn. Tunnelvisies, een 'pensée unique' of kortom groepsdenken leiden tot ontsporingen, foute beslissingen en het overdreven lang aanhouden van een foute en nooit voldoende gecontesteerde beleidslijn. Organisaties die autoritair geleid worden, waar een strenge dogmatische lijn wordt aangehouden, of waar een publiek debat of klare taal wordt gemeden, zijn uiterst gevoelig voor groepsdenken, en dus ontsporingen. Spontaan moet ik dan denken aan religieuze organisaties, voetbalclubs of centrale banken.

Tijdens de coronacrisis vierde groepsdenken hoogtij in ons land. De oproep om één lijn te volgen, zonder te veel tegenspraak, transparantie en verantwoording over de resultaten, klonk zelden luider. Weinig diversiteit in de beslissingsgroep, autoritair gedrag, manipulatie van de media en dus de publieke opinie, het elimineren van afwijkende stemmen, het onvoldoende openstaan voor nieuwe inzichten of het evalueren van fouten of best practices van anderen: corona leverde het allemaal.

Aan de ingang van ons kantoor hangt een spreuk van Mark Twain: 'Whenever you find yourself on the side of the majority it is time to pause and reflect.' Voor iedereen die er belang bij heeft om kritisch te zijn is dat essentieel. In deze coronatijden hebben we ze te weinig gehoord, de vrijdenkers. Maar na corona komen andere uitdagingen, zoals het klimaat, de begroting of het verbeteren van ons onderwijs. Ook daar heerst het groepsdenken van mensen die krampachtig vasthouden aan een falende beleidslijn.  Laten we in 2021 wat meer opletten voor de gevaren van groepsdenken, en wat meer vrijheid geven om 'out of the box' te denken. Het is niet alleen leuker, het levert uw onderneming, organisatie of onze samenleving zeer veel waarde op.

Geert Noels
Econoom en stichter van Econopolis