We hoeven de rechtsstaat niet af te schaffen om mensenlevens te redden

Olivier Vandecasteele werd een dik jaar geleden terug naar België gebracht na een deal van ons land met Iran. Vandecasteele werd geruild tegen Assadollah Assadi, een lid van de Iraanse inlichtingendienst, die in ons land veroordeeld was voor terrorisme. Die gevangenenruil was menselijk en diplomatiek absoluut verdedigbaar, maar juridisch zeer betwistbaar.

De regering-De Croo sloot aanvankelijk een verdrag met Iran, maar botste op een arrest van het Grondwettelijk Hof. Het verdrag hield stand, maar het Hof oordeelde dat slachtoffers van de in België veroordeelde misdadiger moesten worden ingelicht over de beslissing tot overbrenging en dat ze tegen die beslissing naar een rechtbank moesten kunnen stappen.

Artikel 167

Omdat de regering niet aan die voorwaarden wou voldoen, bewandelde ze een andere weg. Zonder het parlement te betrekken nam ze zelf de beslissing Assadi, ondanks zijn veroordeling, aan Iran over te dragen, buiten het verdrag om.

Dat is verre van evident, aangezien de regering wist dat de veroordeelde terrorist in Iran zijn gevangenisstraf zou ontlopen en zelfs met open armen zou worden ontvangen.

De federale regering wees ter verantwoording naar artikel 167 van de grondwet, op basis waarvan ze 'de buitenlandse betrekking leidt'. Het is juridisch echter zeer onzeker of dat grondwetsartikel toelaat een veroordeelde terrorist aan een ander land over te dragen, zeker als dat de facto tot een vrijlating leidt.

De juridische kritiek op die oplossing verstomde niettemin snel en de beslissing van de regering werd niet aangevochten bij de Raad van State. Vandecasteele was thuis en aan juridisch geneuzel had niemand een boodschap.

Juridisch model

Dat is begrijpelijk, maar de recente gevangenenruil tussen Rusland en onder meer Duitsland en de Verenigde Staten toont aan dat dergelijke deals ook in de toekomst nog zullen worden gesloten. Daarom is nood aan een manier om Belgische mensenlevens te redden zonder de rechtsstaat op losse schroeven te moeten zetten.

Er bestaan grosso modo twee mogelijkheden om dat te doen. In het eerste, juridische model creëert de politiek een wettelijk kader dat een gevangenenruil mogelijk maakt, met enkele waarborgen voor de naleving van de mensenrechten van slachtoffers van de veroordeelde misdadiger die aan een geopolitieke tegenstander wordt overgedragen en met rechterlijke controle als stok achter de deur.

Zo’n wettelijk kader klinkt aanlokkelijk, maar beperkt significant de flexibiliteit en de onderhandelingsmarge van de regering om een deal te sluiten. De regering is dan gebonden aan allerlei randvoorwaarden en procedurele stappen, wat de kans op een deal en dus de redding van de betrokken onschuldige Belgen verkleint en ons kwetsbaar maakt tegenover buitenlandse regimes.

Politiek model

Het alternatief is het politieke model. Daarin wordt rechterlijke controle op een gevangenenruil in de relevante (bijzondere) wetgeving uitgeschakeld. De deal met een ander land wordt in dat model gezien als een uitermate politieke afweging waarbij onverkozen rechters geen rol spelen.

Dat klinkt nogal exotisch, maar het ruikt naar de ‘political questions-doctrine’, die het Amerikaanse Hooggerechtshof soms hanteert. Ook in Duitsland wordt een gevangenenruil als een louter politieke zaak beschouwd.

De regering houdt bij onderhandelingen met buitenlandse regimes zo de handen vrij, zij het ten koste van de grondrechtenbescherming van de (eventuele) slachtoffers van de misdadiger die wordt uitgeleverd en zo op vrije voeten komt.

Bovendien begeeft de rechtsstaat zich dan op glad ijs, want al snel zullen stemmen opgaan om ook andere beslissingen aan rechterlijke controle te onttrekken vanwege de zogezegde grote politieke gevoeligheid of de internationale dimensie ervan.

Wankele basis

Niet kiezen tussen deze twee modellen zet de rechtsstaat echter nog meer onder druk. Op dit moment wisselt de regering het juridische en het politieke model simpelweg af naargelang van wat haar het beste uitkomt. Daarbij schuift ze de voorwaarden uit een arrest van het Grondwettelijk Hof aan de kant om alsnog een politieke beslissing te nemen op basis van een wankele grondwettelijke basis.

Respect voor mensenrechten bestaat echter niet à la carte. Laten we daarom niet wachten tot opnieuw een Belg in een Iraanse of Russische cel wordt opgesloten voor we een manier uitwerken om onschuldige landgenoten terug naar huis te brengen.