<B>Pigment:</B> Gesprek met Nobelprijswinnaar voor economie Robert Aumann

Hij praat rustig en gedecideerd. Ieder woord zorgvuldig afwegend. Dat Aumann onvermoeibaar zou zijn, is geen mythe. De 75-jarige Nobelprijs-laureaat, lid van de ultrarechtse organisatie 'Professoren voor een sterk Israël', ingetogen orthodoxe jood en wat hij nog allemaal wordt genoemd, heeft het vreselijk druk.

Deze fascinerende aartsvader met lange witte baard en zwart keppeltje geeft moeiteloos de ene persconferentie na de andere en confereert met collega's over alweer andere projecten. Er komen voortdurend nieuwe of herziene boeken en rapporten van hem uit, het moeten er alles bij elkaar wel honderd zijn; zelf houdt hij het niet bij. Ook vandaag volgen de afspraken elkaar in hoog tempo op, maar voor een Belgische krant heeft Aumann alle tijd, zegt hij, en dat heeft zijn redenen.

'Ik zat midden in een e-mailgesprek met mijn Belgische vriend en collega-professor Jacques Drèze, met wie ik al jarenlang zeer nauw samenwerk op het gebied van speltheorie, toen de telefoon ging', herinnert Aumann zich het moment van de nominatie. 'Een stem met een Zweeds accent zei dat ik de Nobelprijs had gewonnen.' Aumann ontvangt de prijs samen met de Amerikaanse professor Thomas Schelling voor zijn bijdrage tot de vergroting van ons begrip van conflict en samenwerking, door de verbreding en toepassing van de speltheorie. In een mum van tijd stroomde Aumanns kantoor in het 'Interdisciplinaire centrum voor de studie van de rationaliteit' aan de universiteit van Jeruzalem vol collega's en journalisten. 'Ik heb nog mijn e-mail aan Jacques afgemaakt. Daarna had ik geen rustig moment meer.'

Aumann heeft verschillende internationale onderzoeksprojecten, maar het intensiefst is de samenwerking met Jacques Drèze van het Center for Operations Research and Econometrics (CORE) aan de universiteit van Louvain-la Neuve. 'Jacques en ik werken al sinds de jaren zestig samen en we hebben verschillende rapporten gepubliceerd. De relatie is zeer vruchtbaar en diepgaand. Ik noem CORE mijn tweede thuis. Binnenkort publiceren we ons nieuwste rapport 'Assessing strategic risk', waarin we de geschatte kansen onderzoeken dat een speler in strategische omgevingen een bepaalde zet doet. Je moet hierbij denken aan de waarschijnlijkheid van een kandidatuur of de kans dat iemand jou de oorlog verklaart. Een speler in een strategisch spel kan de subjectieve kans van de strategieën van de andere spelers inschatten en dan zijn eigen strategie kiezen om zijn nut te optimaliseren.'

Drèze bevestigt zijn lange en inspirerende samenwerking met Aumann. 'Het prettige met Aumann is dat als je zijn interesse voor een bepaald probleem hebt gewekt, hij net zolang blijft doorgaan tot je een lichtpuntje ziet. De samenwerking is voor mij, dankzij Aumanns mathematische talent, uitermate lonend. Ik ben economist, de meeste mathematische ontwikkelingen zijn van zijn hand.'

Yisrael Robert Aumann werd in 1930 in Frankfurt geboren en vluchtte op 8-jarige leeftijd met zijn joodse ouders naar de Verenigde Staten. Hij studeerde aan een Jeshiva (een orthodoxe joodse middelbare school) in New York.

'In het eindexamenjaar deden we een beroepskeuzetest', herinnert Aumann zich. 'Ik werd na afloop bij de directeur geroepen, die zei: 'Aumann, er zijn twee richtingen die ik je echt afraad: wiskunde en een baan in het onderwijs. Ik adviseer autotechniek te studeren: je bent goed met je handen'.'

Maar Aumann was gefascineerd door wiskundige problemen en ging op zijn twintigste wiskunde studeren. Hij kwam voor het eerst in contact met de speltheorie via zijn collega John Nash, de bekende Amerikaanse wiskundige die in 1994 de Nobelprijs voor de economie ontving voor zijn bijdrage aan de speltheorie en wiens leven verfilmd werd in de met een oscar bekroonde film 'Beautiful mind'. Aumann: 'Toen John en ik tijdens de Koude Oorlog samenwerkten om de navigatiestrategie van geleide raketten te ontwikkelen, introduceerde hij de speltheorie. We analyseerden de problemen en publiceerden onze resultaten in een artikel'.

Een jaar na de ontmoeting met Nash (in 1956) emigreerde Aumann met zijn echtgenote naar Israël, waar hij een aanstelling aan de universiteit van Jeruzalem kreeg en zich specialiseerde in zich herhalende spelen ('Repeating Games') in de speltheorie. De Aumanns kregen 5 kinderen en 17 kleinkinderen.

De moderne speltheorie - populair in politieke wetenschappen, economie en sociologie - beschrijft het strategische gedrag van mensen bij het maken van hun keuze in interactie met anderen. Bij zogenaamde 'zero sum games' betekent de winst van de ene speler automatisch het verlies van de andere (schaken, tennis), maar bij 'positive sum games' trachten de deelnemers tot een optimale gezamenlijke strategie te komen, zodat een win-winsituatie ontstaat waar iedereen baat bij heeft.

In tegenstelling tot bijvoorbeeld de neuro-economie, die irrationeel gedrag in beslissingsprocessen vaststelt, bestudeert de speltheorie de interacties vanuit een rationeel standpunt. Al hoeft de rationaliteit van de mens in het spel niet bewust aanwezig te zijn, toch speelt ze op de achtergrond een rol. Spelers reageren strategisch op acties van anderen om de beste resultaten voor zichzelf te krijgen.

'Speltheorie is optimaal beslissingen nemen in een context met anderen, die andere doelen en motieven hebben', legt Aumann uit. 'Met behulp van modellen wordt geprobeerd de onderliggende beslissing van 'spelers' te begrijpen. Als iemand in een tweepartijenrelatie kan kiezen tussen twee alternatieven en de andere partij uit drie opties, dan heb je al zes mogelijke uitkomsten. Verschillende partijen hebben doorgaans ook andere waarderingen van de uitkomsten. Bovendien wordt hun gedrag beïnvloed door wat ze verwachten dat de andere partij zal kiezen en door zogenaamde asymmetrische informatie, wat betekent dat sommige partijen meer weten dan anderen. Als je herhalende situaties analyseert, dan zie je dat de herhaling een soort dwingend mechanisme wordt, zoals een contract. Je ziet ook dat een bepaald gedrag, zoals samenwerking, wraak en compassie, zich herhaalt. De uitkomst van een spel kan een belangrijk inzicht geven in het beslissingsproces in bijvoorbeeld het zakenleven, de handel, oorlog en niet te vergeten gezelschap- en bordspelen. Zich herhalende spellen kunnen verklaren waarom het in sommige gemeenschappen, organisaties of tussen staten, wel of niet lukt samen te werken.'

Of hij praktijkvoorbeelden kan geven? 'In werkelijkheid reageren we op een spelsituatie niet zozeer vanwege het resultaat van dat spel, maar omdat ons gedrag de uitkomst van toekomstige spellen in gelijksoortige situaties kan beïnvloeden. Heel concreet, laten we aannemen dat u mij iets heeft beloofd om van mij een tegenprestatie te krijgen. Als u zich niet aan uw belofte houdt, terwijl ik heb gepresteerd, bent u een oplichter. Op korte termijn bent u de winnaar in dit spel, maar op de lange termijn bent u de verliezer, want als ik u weer tegenkom, dan vertrouw ik u niet. Ik zou ook wraak op u kunnen nemen, u een lesje kunnen leren, zodat u mij de volgende keer niet zult oplichten. Al die overwegingen spelen een rol bij het beslissingsproces in repeating games en vormen het handhavingsmechanisme. Deze speltheorie werkt overigens het beste in situaties waar de spelregels duidelijk omschreven zijn, zoals veilingen, internettransacties en mechanismen op de arbeidsmarkt.'

Hoe vertaalt de speltheorie zich naar herhalende interacties of falende samenwerking tussen gemeenschappen, denk bijvoorbeeld aan het Israëlisch-Palestijnse conflict?

Aumann: 'Gewelddadige conflicten zijn zeer moeilijk op te lossen. Er zijn ook veel variabele factoren. Een relevant speltheoretisch idee is dat de spelers doorgaans niet weten in hoeverre de andere partij het oneens met ze is. Het is als in een onderhandelingsmodel met niet-complete informatie. Niemand weet wat de reserveprijs (de bereidheid van de ander tot conflict) is. In repeated games hebben wij geconstateerd dat de herhaling van een bepaalde situatie of de continuering van relaties tussen mensen een handhavingmechanisme kan scheppen, maar tussen vreemde staten of verschillende volkeren ontbreekt zo'n mechanisme doorgaans en dat compliceert de naleving van verdragen. Je hebt een lange periode nodig van interacties tussen die volkeren. Dat kan zo'n 30 tot 40 jaar zijn. Je moet dus in de toekomst kunnen kijken. Als de spelers alleen naar het hier en nu kijken, lossen ze niets op. Kortzichtigheid is destructief.'

'Kortzichtigheid kan zelfs tot oorlog leiden. Oorlog is niet irrationeel. Sinds het begin van onze geschiedenis lagen rationele motieven ten grondslag aan onze oorlogen. Goedwillende mensen hebben tijd en energie verspild om oorlogen op te lossen. Hoe lossen we het conflict in het Midden-Oosten op? We trachten acute branden te blussen, maar we onderzoeken niet waarom wij continu in oorlog leven. Als oorlog zo'n constante factor is, dan moeten we dat fenomeen interdisciplinair - historisch, psychologisch en sociologisch - aanpakken, niet met het onmiddellijke doel van vrede maar allereerst om het karakter van oorlog te begrijpen. Ik vergelijk het met het onderzoek naar dodelijke ziekten. Als je begrijpt wat bijvoorbeeld kanker is, wat de oorzaak is, hoe het zich ontwikkelt, dan kun je hopelijk een remedie vinden. Zolang je de ziekte niet begrijpt, is de hoop op genezing heel beperkt'.

Simone KORKUS