Paleis der Natie | 'Godvergeten', een fatale naschok

De Belgische grondwet is wellicht de enige ter wereld die ooit op rijm werd gezet. Die weliswaar satirische versie verscheen ter gelegenheid van de Wereldtentoonstelling van 1885 in Antwerpen. De uitgever was Henry Kistemaeckers, een van de stichters van de Belgische Werkliedenpartij. De auteur van ‘La Constitution belge en vers’ was Felix Coveliers, een Leuvense advocaat die in bijberoep toneelstukken schreef, publiceerde in het satirische blad Uylenspiegel van kunstenaar Félicien Rops, en romans van Hendrik Conscience in het Frans vertaalde.

In zijn rijmgrondwet maakte Coveliers, een militante, vrijzinnige liberaal, zich vrolijk over de kerkfinanciering en de leden van het Nationaal Congres. Die waren volgens hem in 1831 behoorlijk gul geweest voor de erediensten door de staat het salaris van de clerus te laten betalen.

De financiering van de erkende godsdiensten kwam in de 19^de eeuw al geregeld onder vuur, veelal na een incident of schandaal. In de jaren 1850 werd het land opgeschrikt door onthullingen over paters-trappisten van de abdij van Forges nabij Chimay. Die hadden zich zwaar vergrepen aan hun jonge kansarme kostgangers. Het volksboekje ‘De processen en veroordelingen der paters van Forges en andere’, gesigneerd Frans Adams (kennelijk een pseudoniem) was een bestseller. Om de lezersappetijt te bevorderen had de auteur er ook andere schandalen aan toegevoegd, zoals dat van de koster van Linkhout in Limburg, een man ‘van eene walgelyke zedeloosheid’.

En dan was er in de jaren 1860 nog het feuilleton van de affaire-De Buck, een ophefmakend proces tegen de jezuïeten, die het fortuin van een overleden Antwerpse zakenman hadden gestolen. Het was een proces waarbij de benadeelde erfgenaam werd bijgestaan door Paul Janson, balietenor en liberaal icoon.

Net als toen worden ook nu vragen gesteld over de financiering van godsdiensten, zoals na de eerste afleveringen van de VRT-reeks ‘Godvergeten’ over kindermisbruik in de kerk.

Sinds 1831 bleef het artikel 117 van de Belgische grondwet vrijwel ongewijzigd. Tot premier Jean-Luc Dehaene (CD&V) als gevolg van de opeenvolgende staatshervormingen de tekst van de grondwet liet herschikken. Sindsdien is sprake van artikel 181. Dat bepaalt: ‘De wedden en pensioenen van de bedienaren der erediensten komen ten laste van de staat; de daartoe vereiste bedragen worden jaarlijks op de begroting uitgetrokken.’

Daar werd in 1993 een tweede paragraaf aan toegevoegd: ‘De wedden en pensioenen van de afgevaardigden van de door de wet erkende organisaties die morele diensten verlenen op basis van een niet-confessionele levensbeschouwing komen ten laste van de staat; de daartoe vereiste bedragen worden jaarlijks op de begroting uitgetrokken.’

Ondertussen werden ook de islam en de orthodoxe godsdienst erkend. Om in België als godsdienst erkenning te krijgen, moet aan duidelijke criteria worden voldaan: een voldoende ledenaantal, een gestructureerde organisatie, al geruime tijd aanwezig zijn in het land, een maatschappelijk belang aantonen, en in geen geval de maatschappelijke orde verstoren.

Het concordaat

De afspraak over de kerkfinanciering, die in 1831 tussen liberalen en katholieken in het Nationaal Congres werd gemaakt, was geïnspireerd door het concordaat dat Napoleon in 1801 sloot met paus Pius VII. Net als in Frankrijk werd de betaling van de wedden en pensioenen van de clerus, maar ook van de protestantse en joodse bedienaren van erediensten, voorgesteld als een schadeloosstelling voor kerkelijke goederen die na de Franse Revolutie zonder enige compensatie in beslag werden genomen.

In Frankrijk nam de spanning tussen kerk en staat gestaag toe, vooral na de totstandkoming van de Derde Republiek na de Frans-Duitse Oorlog van 1870. Liberale katholieken waren zelfs helemaal niet gediend met de kerkfinanciering, want ze voelden zich staatsambtenaren. Een van hun progressieve aanvoerders, de dominicaan Henri Lacordaire, stelde het zo: ‘We worden betaald door onze vijanden, die ons als hypocrieten en dwazen bekijken, en die ervan overtuigd zijn dat ons leven afhangt van hun geld, (…) en al die jaren hebben we ons gebukt om het op te rapen.’

De liberaal Jules Simon formuleerde het anders: ‘De staat overheerst de kerk, maar in de staat is het de kerk die overheerst.’ Dat was in België niet anders.

In 1905 maakte de Franse staat eenzijdig een einde aan de afspraken met de kerk en andere religieuze organisaties, zonder enige compensatie. Naderhand werd vooral door de hervonden eendracht na de Eerste Wereldoorlog het een en ander bijgestuurd, ook omdat de Franse overheid niet wist wat ze moest doen met de talloze panden die de religieuze organisaties hadden ontruimd.

In vergelijking met de Belgische is de Franse kerk een armlastige organisatie, maar ze is wel militanter. Dat laatste ondervond president François Mitterrand toen hij in 1984 het katholiek onderwijs aan banden wilde leggen. Plots stonden ruim een miljoen betogers in de straten van Parijs.

Oude schema’s

Belgische kerkleiders zijn beducht voor het moment dat de Belgische overheid zou beslissen de Franse aanpak na te volgen, of zelfs het mildere Duitse of Nederlandse voorbeeld. Dat verklaart waarom destijds het kerkelijke verweer tegen de invoering van abortus en later tegen euthanasie bijzonder mild bleef. Een houding waar kardinaal Godfried Danneels door het Vaticaan meer dan eens op werd aangesproken.

Dat paars-groen en paars onder Guy Verhofstadt nooit aan de kerkfinanciering raakten, heeft bij sommige kerkleiders gaandeweg het veilige gevoel gewekt dat het wellicht niet zo’n vaart zal lopen. Maar de ophef die de VRT-serie ‘Godvergeten’ veroorzaakt is van een andere orde. Wat nu naar buiten rolt over de kerk kan de fatale naschok veroorzaken die een einde maakt aan het bestaande systeem van kerkfinanciering.

De krantencommentaren en de ingezonden stukken die dag na dag op de opiniepagina’s van de kranten de kerk aanklagen, liegen er niet om. De poging van de Antwerpse bisschop Johan Bonny om begrip te vinden voor de huidige kerkleiders, van wie hij een van de progressiefste is, maakte de zaak alleen maar erger. Na al die jaren waarin de bui er al hing, waren de Belgische bisschoppen duidelijk niet voorbereid op deze communicatieoefening.

Het zou haast een opluchting zijn mocht de kerk zelf vragen de kerkfinanciering te laten uitdoven. Al moeten zij die dat heel stellig eisen, wel uitkijken met wat ze wensen. Frankrijk heeft de duidelijkste keuze gemaakt. Die geldt voor alle religies, maar ook voor de niet-confessionele organisaties. Het komt neer op een complete drooglegging en betekent dat de overheid geen controle heeft over wie in de moskeeën en andere gebedshuizen het woord neemt. Dat leidt nu al tot problemen in sommige grootstedelijke buurten.

In een schandaalperiode als deze en in de aanloop naar de verkiezingen worden in kringen van de georganiseerde vrijzinnigheid wellicht de oude schema’s afgestoft om de onderwijsnetten samen te brengen en zo de invloed van het vrij onderwijs te breken. Dat is een delicate operatie, omdat wordt gespeeld met de vrijheid van onderwijs, een van de grondwettelijke pijlers. Let wel, sommige katholieke scholen vragen wellicht niet liever. Want wie wil weten wat onbetaalbare elitaire witte scholen zijn, moet deze plannen doorzetten. In de omliggende landen kennen ze die situatie al.