‘Moedig zijwaarts’ is het credo van de bekende Nederlandse bioloog Midas Dekkers. Hoe hard de mens ook zijn best doet om slimme dingen uit te vinden, het helpt ons volgens Dekkers niet per se vooruit. Lieven Scheire – comedian, tv-maker, wetenschapswatcher en van opleiding natuurkundige - is optimistischer. Hij denkt dat we ‘schuin vooruit’ gaan. Hij is supporter én scepticus van de technologische vooruitgang.
Is je geloof in de positieve impact van technologie onbegrensd?
‘Ik ben zeker een vooruitgangsoptimist. Maar onvoorwaardelijk? Nee, dat niet. Ik ben niet vrij van zorgen. Technologie en wetenschap hebben in de kern geen ideologie, maar worden daar wel voor gebruikt. Een krachtige nieuwe ontwikkeling kun je ten goede en ten kwade inzetten. Dat was zo met kernkracht. Met de genetica en artificiële intelligentie zien we nu hetzelfde gebeuren.’
Waar houd je je hart voor vast?
‘Het wordt ronduit akelig als je bedenkt dat artificiële intelligentie in handen kan komen van een totalitaire staat. Neem bijvoorbeeld de militaire KARGU-drones, van Turkse makelij. Die kunnen via gezichtsherkenning op iemand beginnen te vuren.’
Welke technologische vondst geeft je dan weer hoop?
‘De vorderingen die gemaakt zijn in eiwitvouwing. Het voorspellen van de structuur van proteïnen was een puzzel waar zelfs superkrachtige computers geen raad mee wisten. Tot Deepmind, de A.I.-afdeling van Google, zo’n twee jaar geleden de code kraakte. Hun Alphafold-software berekent in milliseconden de structuur van een proteïne. Omdat medicijnen dienen in te werken op de opgevouwde eiwitten, is dat een gamechanger in de biochemie en de farmacie. De tijd dat je voor het ontwikkelen van medicijnen eerst duizenden kandidaat-moleculen moest testen, eerst op muizen en dan op mensen, is daarmee voorbij. Een computer kan nu al een voorselectie maken, wat uiteraard een enorme winst is.’
Vandaag worden we met heel wat uitdagingen geconfronteerd, denk maar aan de energiecrisis. Kan technologie een uitweg bieden?
‘We zullen altijd stappen vooruitzetten. Energieproductie en -efficiëntie is de technologische uitdaging nummer één. Je zou kunnen stellen dat de grenzen van de technologie in de natuurkunde liggen. Licht efficiënter maken is goed gelukt door van gloeilampen over te schakelen op ledverlichting. Met warmte ligt dat moeilijker. Je kunt wel isoleren en de warmte beter vasthouden, maar voor sommige industriële processen heb je nu eenmaal een bepaalde hoeveelheid energie nodig.
Als je te veel in functie van nut en efficiëntie denkt, volg je altijd vaste paden, terwijl het net interessant is om eens van die paden af te wijken.
Een andere bedenking is dat onze diepmenselijke psychologie vaak verhindert dat technologische vooruitgang ons naar een hoger niveau van geluk leidt. Er is de prachtige uitspraak van de Amerikaanse comedian Louis C.K.: “Everything is amazing and nobody is happy”. We vliegen aan 800 kilometer per uur 10 kilometer boven de aarde maar ergeren ons aan de trage wifi op het vliegtuig. Mijn reflex als natuurkundige is: als je een proces kunt automatiseren, krijg je meer product voor minder arbeid, en dat is beter voor iedereen. Maar zo werkt het natuurlijk niet. Die efficiëntiewinst komt uiteindelijk niet bij iedereen terecht. En arbeid zorgt vaak voor eigenwaarde. Die moeten we na automatisering ergens anders gaan zoeken.’
In je podcast Nerdland besteed je soms aandacht aan de gekste technologische toepassingen. Krijg je nooit het idee: nu gaan we toch te ver?
‘Als het heel speels en niet schadelijk is, applaudisseer ik. De vraag “welk nut heeft dit?” stel ik niet zo snel. Ik vind het heerlijk als iemand bijvoorbeeld een bewegend dartsbord bouwt dat ervoor zorgt dat je altijd in de roos mikt. Zoiets vind je puur voor de uitdaging uit.’
Een crisis is ook een uitdaging, zegt men.
‘De immense innovaties in energie-efficiëntie zijn er dankzij energiecrisissen gekomen. Toch geloof ik in de waarde van spelen als training. Bij IBM loopt de legendarische ingenieur John Cohn rond. Hij verplicht zijn medewerkers om een halve dag per week met technologie te spelen. Daar kunnen nuttige toepassingen uit voortkomen. Innovatieve mensen moeten niet voortdurend met de nutsvraag bezig zijn. Als je te veel in functie van nut en efficiëntie denkt, volg je altijd vaste paden, terwijl het net interessant is om eens van die paden af te wijken.’
Met als doel ijskasten veiliger te maken, vond Thomas Midgley de cfk’s uit, de gassen die voor het gat in de ozonlaag zorgden. Een bijzonder tragisch verhaal.
Kan het gebeuren dat technologie die voor een oplossing moest zorgen net een nieuw probleem creëert?
‘Dat gebeurt zeer geregeld. Een bekend voorbeeld is Thomas Midgley. Deze Amerikaanse ingenieur en scheikundige wilde het probleem van de kloppende verbrandingsmotor uit de wereld helpen. Hij ontdekte dat het klopgedrag verminderde als hij lood toevoegde aan de benzine. Hij liet motoren veel efficiënter draaien. Tot men vaststelde dat al dat verbrande lood enorm toxisch was voor de omgeving. Midgley voelde zich schuldig en wilde het goedmaken. Op dat moment waren ijskasten zeer gevaarlijk, omdat er explosieve en giftige gassen in zaten. Met als doel de ijskasten veiliger te maken, vond Midgley toen de cfk’s uit, de gassen die voor het gat in de ozonlaag zorgden. Een bijzonder tragisch verhaal. Een man met de beste bedoelingen staat nu geboekstaafd als de grootste milieuvervuiler aller tijden.’
En wat moeten we van het metaverse denken? Zullen we daar beter van worden?
‘Het woord metaverse vind ik gebakken lucht. Onlangs was ik in Los Angeles en ik schrok ervan hoe een groot deel van de economische activiteit daar zich laat vangen aan holle buzzwoorden als metaverse en non-fungible token. Het is een marketingtruc van Mark Zuckerberg om metaverse voor te stellen als de grote overgang van het oude naar het nieuwe internet. Ik merk wel dat heel wat ondernemers mijn scepsis niet delen. Zij gaan heel graag mee in dat soort nieuwe hypes. Terwijl ik in mijn stoel achterover leun en er het mijne van denk, zetten zij daar al concrete stappen in. Dat is volgens mij, economisch-evolutionair bekeken, geen toeval. Dat scepticisme is eigen aan een academische mindset. Als je tien hypes hebt en je gaat overal in mee en één daarvan bloedt niet na enkele jaren dood en blijkt succesvol, dan zit je wel mee op de juiste trein. Daar sta ik dan tegenover. Ik zal met mijn terughoudendheid misschien negen keer gelijk hebben gekregen, maar die ene boot heb ik dan wel schromelijk gemist.