Politieke vernieuwer Omtzigt heeft in Nederland af te rekenen met taaie liberalen

'Hoe kan, na alles, de VVD zo populair zijn?', vroeg een lezer zich maandag af in een brief aan de Volkskrant. Met een blik op de peilingen reageerde ze verbijsterd op de sterke score van de Nederlandse liberalen, die onder premier Mark Rutte al sinds 2010 aan de macht zijn. 'Vele crisissen zijn mede aan hun beleid te wijten', schreef ze, van de stikstofcrisis over de woningcrisis tot de asielcrisis. En toch prijkt de VVD, afhankelijk van de peiling, op de eerste of de tweede plaats.

Volgende week woensdag, 22 november, zal blijken of de VVD zich overeind weet te houden. Dan vinden vervroegde verkiezingen voor de Tweede Kamer plaats, na de val de regering-Rutte IV begin juli. Het belooft de boeiendste stembusgang in jaren te worden. Dat heeft veel te maken met het aangekondigde politieke afscheid van Rutte, die voor het eerst sinds 2006 geen VVD-lijsttrekker is. Daarmee ligt het veld voor de concurrentie open.

De grootste rivaal van de liberalen is het Nieuw Sociaal Contract (NSC) van Pieter Omtzigt, die in veel peilingen bovenaan staat. Nochtans stampte de 49-jarige Omtzigt zijn partij pas eind augustus uit de grond. Maar de gewezen christendemocraat is in een mum van tijd uitgegroeid tot het populaire boegbeeld van de politieke vernieuwing. In een verkiezingsdebat, waaraan Omtzigt niet deelnam, noemde de presentator hem smalend 'Heilige Pieter'.

Die bijnaam verwijst naar de aarzeling die Omtzigts concurrenten hebben om hem hard aan te vallen in de campagne. Al klonk de jongste dagen wel vaker de kritiek dat de NSC-lijsttrekker wel mooie ideeën heeft, maar dat zijn beleidsplannen weinig concreet zijn. Toch had Omtzigt een grote impact op de campagne. Nadat hij de bestaanszekerheid tot het speerpunt van zijn kiesprogramma had uitgeroepen, buitelden alle partijen over elkaar om het thema te claimen.

Ook de VVD omarmde het belang van de bestaanszekerheid, maar het zat de partij wat ongemakkelijk. Met de 46-jarige Dilan Yesilgöz hebben de liberalen immers een lijsttrekker die tot de rechterflank behoort. In interviews en debatten neemt ze behoedzaam afstand van Rutte en benadrukt ze vooruit te willen kijken. De boodschap lijkt, althans volgens de peilingen, aan te slaan bij de liberale achterban. De VVD verliest wel wat zetels, maar krijgt geen enorme dreun.

Stevig pak slaag

De zwaarste klappen zijn voor de coalitiepartners van VVD in Rutte-IV. Voor het christendemocratische CDA, de voormalige partij van Omtzigt, dreigt een horrorscenario waarbij het amper vier zetels haalt in de 150-koppige Tweede Kamer. De traditionele machtspartij is daarmee gereduceerd tot een lilliputter. Ook de links-liberale D66 - bij de verkiezingen in 2021 nog de revelatie - krijgt een stevig pak slaag. Alleen de kleine ChristenUnie blijft stabiel.

Op basis van de jongste peiling kan de ontslagnemende regering rekenen op 46 zetels, ruim onvoldoende voor de benodigde meerderheid van 76 zetels. Het verlies van de partners in Rutte-IV creëert met andere woorden ruimte voor de oppositie. Vooral de sociaaldemocratische PvdA en GroenLinks rekenen op een stevige winst en zelfs de eindzege. Daarom trekken beide partijen, na jarenlang aarzelen, voor het eerst met een gezamenlijke lijst naar de kiezer.

De linkse alliantie haalde de EU-klimaatpaus Frans Timmermans weg uit Brussel om de lijst te trekken. Daarmee koos ze voor ervaring, terwijl de andere partijen ofwel nieuw zijn ofwel nieuwe leiders hebben. Timmermans slaagde er niet in de torenhoge verwachtingen in te lossen. In de verkiezingscampagne werd hij overklast door Omtzigt en Yesilgöz. Om de vele zwevende kiezers te overtuigen, waarschuwt Timmermans almaar luider voor een rechts kabinet met VVD en het NSC.

Bij de volgende coalitie kan ook de BoerBurgerBeweging (BBB) aansluiten. De nog jonge partij brak in maart door bij de provinciale verkiezingen, waarbij ze in alle provincies de grootste werd. De peilingen voor de Tweede Kamer stelden daarna dat de BBB de onbetwiste politieke marktleider was. Maar sinds de entree van Omtzigt zijn veel kiezers overgelopen naar het NSC en schiet voor de boeren- en stikstofpartij mogelijk alleen een bijrol in een kabinet over.

Tenzij Timmermans zich nog in de campagne weet te wurmen, lijken de verkiezingen van 22 november uit te draaien op een tweestrijd tussen Yesilgöz en Omtzigt. Ruw samengevat gaat het om de confrontatie tussen de oude politieke cultuur en de politieke vernieuwing. Maar door het vertrek van Rutte en de vele nieuwe partijleiders lijkt sowieso een nieuw tijdperk aangebroken. Een test is de duur van de regeringsformatie, die na de twee vorige verkiezingen records brak.