Het gebroken hart van Afrika

Het was één uur in de nacht van woensdag op donderdag toen Corneille Nangaa eindelijk achter een batterij persmicrofoons plaatsnam, in een zaaltje in de Congolese hoofdstad Kinshasa. Na tien dagen onzekerheid en oplopende spanning zou de voorzitter van de verkiezingscommissie eindelijk klaarheid scheppen over wie de presidentsverkiezingen in het Afrikaanse land had gewonnen.

De strijd, vooraf in de markt gezet als de eerste democratische machtswissel sinds de Congolese onafhankelijkheid zestig jaar geleden, ging tussen drie kanshebbers. De regimekandidaat Emmanuel Ramazani Shadary, die door aftredend machthebber Joseph Kabila persoonlijk was uitgekozen, nam het op tegen zakenman Martin Fayulu en tegen Felix Tshisekedi, zoon van de in 2017 in ons land overleden eeuwige opposant Etienne.

Het is die derde naam die woensdagnacht op het papiertje van Nangaa prijkte. Dat mag een verrassing heten. Volgens de in Congo machtige katholieke kerk, die voor de verkiezingen 40.000 waarnemers had gemobiliseerd, was het Fayulu die eind december met een ruime voorsprong de meeste stemmen had behaald. En zelfs als Fayulu’s naam niet uit de bus was gekomen, was het de verwachting onder de Congolezen dat het regime simpelweg zijn eigen vertegenwoordiger tot overwinnaar zou kronen. Na een verkiezingsproces dat doorspekt was met onregelmatigheden, zou zo’n vervalsing weinig potten hebben gebroken.

Dat uiteindelijk de derde hond met het been ging lopen, lijkt op achterkamerpolitiek van het hoogste niveau. Blijkbaar was de verkiezingsuitslag van Shadary zo erbarmelijk dat de overwinning opeisen zelfs voor een autocraat als Kabila een brug te ver was. Tshisekedi wierp zich dan op als pragmatische tussenoplossing. Hij mag dan een opposant zijn, hij is minder radicaal anti-Kabila dan Fayulu.

Door het op een akkoordje te gooien lijkt Kabila zichzelf ondanks de electorale afstraffing alsnog wat invloed te kopen. ‘Die is nodig om zijn financiële belangen veilig te stellen’, zegt Nadia Nsayi, Congo-experte van Broederlijk Delen en Pax Christi Vlaanderen. ‘In tegenstelling tot Mobutu destijds, die zijn rijkdommen in het buitenland veiligstelde, zit het geld van de familie Kabila geïnvesteerd in Congo zelf, in onder meer telecom, vastgoed en mijnbouw. Zonder politieke en militaire macht zou dat miljardenimperium in gevaar komen.’

De keuze voor Tshisekedi lijkt dus een opportunistische tussenweg, bedoeld om de bevolking en de internationale waarnemers te sussen, en toch zo veel mogelijk onveranderd te laten. Kabila verdwijnt naar de achtergrond, maar houdt van in de coulissen genoeg touwtjes in handen. ‘Het is een stap opzij, niet achteruit’, zegt Nsayi.

De grote vraag is of de Congolese bevolking dat pikt. De Democratische Republiek mag dan al decennia een humanitaire, economische en democratische puinhoop zijn, die omstandigheden hebben de geest van de Congolezen blijkbaar niet weten te kraken. ‘Ondanks de wijdverspreide onregelmatigheden hield de bevolking er de moed in dat deze verkiezingen wel een faire uitslag zouden krijgen’, zegt Sasha Lezhnev, Congospecialist van de Amerikaanse ngo The Enough Project. ‘Die hoop is mooi, maar ook gevaarlijk in de huidige situatie. De kans is reëel dat ze nu omslaat in boosheid en geweld.

Voorlopig blijft het, op geïsoleerde relletjes na, redelijk rustig in Congo. Dat het regime strategisch duizenden militairen op straat bracht in de grote steden, voor het bekendmaken van de verkiezingsuitslag, is daar niet vreemd aan. Maar de spanning blijft te snijden, en het potje kan elk moment overkoken.

Dubbele agenda’s

Zo’n nieuwe eruptie van geweld zou desastreus zijn voor de toch al belaagde Congolese bevolking. Het land kon nooit helemaal herstellen van het brutale oorlogsgeweld waaraan het in de jaren negentig ten prooi viel. Het conflict kostte afhankelijk van de schattingen 2 tot 5 miljoen levens. Terwijl het in het oosten van het land al twintig jaar voortwoekert, werden andere delen van Congo getroffen door hongersnood, ebola en armoede. Het land met het potentieel om het kloppende hart van Afrika te zijn, is vandaag vooral het gebroken hart van het continent.

In het Westen worden al gauw de schouders opgehaald over de problemen in Congo. Maar het reilen en zeilen in de Democratische Republiek mag internationaal best wat meer weerklank krijgen. Niet alleen vanwege de enorme omvang van Congo, waar meer dan 80 miljoen mensen wonen op een oppervlakte zo groot als heel West-Europa. Dat die miljoenen inwoners mensen zijn die beter verdienen dan de janboel, zou op zich genoeg moeten zijn.

Maar er zijn ook pragmatische redenen om ons het lot van Congo aan te trekken. Door de centrale ligging - Congo telt negen buurlanden - is de stabiliteit van het land meteen ook cruciaal voor de rust in de regio. Als de situatie ontspoort, dreigt dat een ontwrichtend effect te hebben in heel Centraal-Afrika. Dat is ook de reden waarom de regio-organisatie SADC en de leiders van onder meer Angola en Zuid-Afrika de jongste maanden de druk op Kabila verhoogden om eindelijk democratische verkiezingen te organiseren.

Al is die verhoogde betrokkenheid wat met lange tanden, zegt Nsayi. ‘Eigenlijk zijn de buurlanden van Congo best tevreden met hoe het er jarenlang aan toe ging. Er heerste chaos, maar gecontroleerd. In die omstandigheden was het gemakkelijk om de natuurlijke rijkdommen van Congo in de grensgebieden te plunderen. Pas als de chaos ongecontroleerd dreigt te worden, wordt in actie geschoten. Zo werd Angola pas kritisch voor Kabila toen plots duizenden mensen de grens over vluchtten en dat een enorme druk zette op het eigen land.’ Lezhnev beaamt: ‘De vluchtelingenstromen die op gang dreigen te komen bij een gewapend conflict, kunnen de hele regio ontwrichten.’

Er zijn dus aardig wat opportunisme en dubbele agenda’s gemoeid met het engagement van de buurlanden. Nochtans heeft de regio er ook baat bij zich actief in te zetten voor een functionerende rechtsstaat in Congo. Een stabiele democratie zou er het kruispunt kunnen vormen van bedrijvigheid in heel Afrika. Congo als het Duitsland van Afrika, zeg maar. Congo zou met dammen in zijn enorme rivier de helft van het continent van hernieuwbare energie kunnen voorzien. Maar zo’n scenario lijkt veraf. ‘De vraag is ook met welke autoriteit de buurlanden druk kunnen zetten op de Congolese overheid’, zegt Lezhnev. ‘Veel van die staten worden zelf geleid door een autocraat.’

Het belang van Congo strekt zich verder uit dan de nabije regio. Door zijn enorme natuurlijke rijkdommen is Congo van levensbelang voor een brede waaier aan industrieën. Of het nu om diamant, olie, goud, koper, tin of waardevolle mineralen als wolfraam, tantalium en kobalt gaat, het is allemaal in Congo te vinden. ‘Willen of niet, we zijn allemaal nauw verbonden met Congo’, zegt Lezhnev. ‘We consumeren met z’n allen elke dag een stukje van het land. Congo zit in onze smartphones, in onze laptops, in onze elektrische auto’s. Alles wat een batterij heeft, draagt meer dan waarschijnlijk een stukje Congo in zich mee.’

Zeker over kobalt is de jongste jaren veel te doen. De meeste lithium-ionbatterijen voor elektrische auto’s bevatten legeringen met kobalt. Het metaal - een bijproduct in de ontginning van koper en nikkel - geeft de batterij een goede stabiliteit en een lange levensduur en is daarom erg gegeerd. Analisten zien de komende jaren de vraag exploderen, wat in theorie Congo ten goede zou kunnen komen. Het land zit op 60 procent van de wereldvoorraad aan kobalt.

Ook mineralen als wolfraam en tantalium zijn gegeerd. Tantalium slaat elektriciteit op, en is van essentieel belang in draagbare elektronica. Wolfraam is een cruciaal onderdeel in een rist industriële toepassingen, van soldeerbouten tot e-sigaretten.

Niet alleen lokale bedrijven kijken dus met argusogen naar de explosieve situatie. Ook wereldspelers zonder rechtstreekse aanwezigheid in Congo houden de adem in. Ook het Belgische Umicore, dat voor de productie van zijn lithium-ionbatterijen onder meer op Congolees kobalt rekent, houdt de situatie nauwlettend in de gaten. ‘We zijn ons natuurlijk bewust van de geopolitieke uitdagingen’, zegt woordvoerster Marjolein Scheers. ‘We hebben dan ook een gediversifieerde toevoer. We kopen niet alleen kobalt uit Congo aan en zetten ook in op recyclage.’

Wegkijken

Dat Congo voor een stuk de voorraadkamer van de wereldeconomie is, zou een incentive kunnen zijn om internationaal aan duurzame stabiliteit in het land te werken. Maar de realiteit is dat ook internationaal vooral opportunisme regeert. In het Westen is de interesse niet bijzonder groot, ook al uitten vooral België en Frankrijk de voorbije dagen voorzichtige kritiek op het verkiezingsproces in Congo. Maar als Kabila er met zijn Tshisekedi-truc in slaagt de protesten binnen de perken te houden, zal de internationale gemeenschap wellicht niet met de spierballen rollen.

Dat onder andere China en Rusland - permanente leden van de VN-Veiligheidsraad - grote financiële belangen hebben in Congo, maakt een resolutie tegen het regime onwaarschijnlijk. China ziet in Congo een cruciale bron van grondstoffen voor zijn op productie draaiende economie. De voorbije decennia sloten Chinese staatsbedrijven dan ook miljardencontracten met Congo in vooral mijnbouw, geld waarvan overigens bitter weinig in de Congolese staatskas belandt.

Ook Rusland heeft nauwe banden met Congo. In grondstoffen, maar anders dan China ook militair-strategisch. Congo rekent voor de wapenaanvoer en de training van militair personeel en veiligheidsdiensten op Rusland, banden die werden aangehaald naarmate Kabila’s relatie met het Westen verwaterde. Die grote financiële belangen maken het voor de internationale gemeenschap moeilijk met één stem te spreken. Zolang op een aanvaardbare manier zaken kunnen worden gedaan, is altijd wel iemand bereid weg te kijken.

Het leidt tot een vreemde paradox, merkt Nsayi op. Iedereen wil het liefst een opstoot van geweld in Congo vermijden. Maar misschien is protest wel de enige realistische mogelijkheid voor reële verandering. ‘Het probleem met een land als Congo is dat er altijd op korte termijn is nagedacht. Na de verkiezingen van 2011 en de protesten die toen uitbraken, is geduld dat Kabila aanbleef. Daarmee werd wel ook de kiem van de miserie van de voorbije jaren gezaaid. Als je op lange termijn wil denken, kan je niet anders dan naar de stem van het volk luisteren. Dat is gevaarlijk, het kan op protest uitdraaien. Maar is dat een argument om de stem van het volk te negeren? De enige manier waarop een uitgestrekt land als Congo zich uit deze situatie kan trekken, is als het een politieke leider krijgt met een sterk mandaat van de bevolking.’

Gebeurt dat niet, dan dreigt voor de Congolese bevolking meer van hetzelfde. Een mens zou er moedeloos van worden. Maar moedeloosheid is aan de Congolezen niet besteed, eindigt Lezhnev positief. ‘De Congolezen blijven bruisen van creativiteit en enthousiasme. Ze zitten vaak in een treurige situatie, maar hun dynamiek blijft hoopgevend. Om die hoop levend te houden is het belangrijk dat ze weten dat de wereld hen steunt.’