'Met Trump staan we voor tijdperk van gevaarlijke chaos'

Eén selfie, meer is er niet nodig om de Britse historicus Simon Schama, professor aan de Newyorkse Columbia University, uit zijn vel te doen springen. De 71-jarige expert in Europese en Amerikaanse geschiedenis walgt van het recente beeld van Brexit-voorman Nigel Farage, geflankeerd door Donald Trump, voor zijn Trump Tower.

'Je kan je toch geen plutocratischer kader van ongeremde zelfverheerlijking inbeelden?’, foetert Schama, terwijl hij zo hard op tafel slaat dat zijn theepot er bijna af valt. 'Dat zijn dus de anti-elitaire kampioenen van het volk’, briest hij, in een zetel in de Academicians’ Room, de ledenclub van kunstliefhebbers van de Royal Academy of Arts, in hartje Londen. 

De selfie illustreert volgens Schama perfect de populistische golf van het voorbije jaar. 'Het kan de heren niet eens schelen hoe bling bling ze eruit zien, ze pronken er zelfs mee. Alsof ze engelenstof in handen hebben en even duizenden jobs zullen terughalen naar Engeland en Amerika. Het is de leugenachtigheid en de hypocrisie ten top.'

Het is niet voor het eerst dat Schama’s potje overkookt. Kort na de verkiezing van Donald Trump riep de Brit van Joodse origine in een column in de Britse zakenkrant Financial Times om vooral niet kalm te blijven. 'Trump is dan wel Hitler niet, maar dat maakt het niet minder gevaarlijk', zegt Schama.

'Trump is een entertainmentfascist. De nazi’s verpreidden hun propaganda destijds via de bioscoop, Trump bespeelt briljant de knoppen van de massamedia. Wij intellectuelen kunnen daar iets van leren.'

Wat dan?

Simon Schama: 'Intellectuelen hebben nood aan briljante vulgariteit. Breitbart (een razend populaire extreemrechtse Amerikaanse website die Trump mee de wind in de zeilen gaf, red.), bijvoorbeeld, is afschuwelijk, maar hun aanpak is er pal op. We hebben soortgelijke platformen nodig, om veel meer mensen te bereiken die geen hermetische krantenanalyses lezen. We moeten de dialoog aangaan zoals je dat in een Engelse pub zou doen.'

Vandaag preekt u uitsluitend voor eigen parochie. Geen brexiteer die bijvoorbeeld uw columns in  Financial Times las.

Schama: 'Absoluut, en dat is bijzonder frustrerend. Als intellectuelen zijn we toondoof voor de manier waarop Trump grip heeft op de publieke retoriek. Voor ons lijkt zijn aanpak te vulgair, maar dat is een gevaarlijke houding.'

'Ik las pas nog hoe Emile Zola (een negentiende-eeuwse Franse schrijver en journalist, nvdr) zich bijvoorbeeld destijds al verwonderde over het grote succes van antisemitische cartoons. Toen al merkte hij op dat intellectuelen het beneden hun stand vonden om op hun beurt cartoons over antisemieten te maken.’

Zou u ook niet meer impact hebben met een column in een tabloid als ‘The Sun’ of ‘The Daily Mail’?

Schama: '(lacht) Natuurlijk, maar daar heb ik geen controle over. Om u een voorbeeld te geven van hun macht: ten tijde van het brexit-referendum schaarden drie tabloids zich fanatiek achter het ‘leave’-kamp. Dat maakte een enorm verschil. Ik heb het geluk dat ik ben opgeleid tot een populaire historicus door mijn mentor.'

'Ik vind niet dat je je waardigheid verliest als je uit je ivoren toren stapt. Maar de meeste intellectuelen worden niet zo voorbereid. Ze hebben hulp nodig. Van jonge honden, heel bedreven in sociale media, podcasting en video. We moeten de deugden van het moderne leven met militante passie beargumenteren en uitzenden op plekken waar mensen die geen kranten lezen het kunnen horen. Je hebt al een paar Amerikaanse komedianten die scherp en toegankelijk zijn in hun laatavondshows op televisie, maar die bereiken een te beperkt publiek.'

Hoe kunnen Europese en Amerikaanse mainstreampolitici een dam opwerpen tegen het oprukkende populisme?

Schama: 'Ze mogen alvast niet dezelfde kapitale blunder begaan als Hillary Clinton. Zij veronderstelde dat een droog menu van beleidsvoorstellen hetzelfde is als een luidkeelse verdediging van de moderniteit. De toon zat helemaal fout, alsof ze aan het strijden was tegen Mitt Romney. Terwijl ze in de arena stond tegen een entertainmentmonster.'

'Ze had ook de slechtste slogan ter wereld, ‘Stronger Together’. Die klinkt haast kerkelijk en betekent niks. Alleen in de politiek van de oude stempel, de televisiedebatten, stond ze sterk. Voor de rest deed ze alles verkeerd.'

Kan Trumps verkiezing een impact hebben op de nakende Europese verkiezingen, zoals in Frankrijk en Nederland?

Schama: 'Hoe extremer je boodschap en hoe meer verdeeldheid je zaait, hoe meer kans je hebt om te winnen: die les onthouden Marine Le Pen en Geert Wilders. Een onheilspellend vooruitzicht. Ze zullen kosmopolitisme verketteren, als het terrein van de duivelse elite.'

'Ook op dat vlak moeten alle democratische politici en intellectuelen dringend aan introspectie doen.'

Legt u eens uit.

Schama: 'Het was elitair, zelfvoldaan en paternalistisch te denken dat iedereen zomaar even het multiculturele kosmopolitisme zou omarmen. We moeten durven praten over ongemakkelijke thema’s, als rassenkwesties en migratie, en de problemen benoemen.'

'Want de wereld splitst in twee. Je hebt mensen die perfect gelukkig zijn in heterogene grootsteden, als Londen, New York of Antwerpen. Ze zijn niet angstig om schouder aan schouder te staan met anderstaligen en mensen met een andere huidskleur. Anderzijds voel je veel onvrede op het platteland, over het gevaar van de stad.'

Staat de democratie onder druk?

Schama: ‘Natuurlijk. Je moet wel gek zijn om het tegendeel te beweren. Democratie veronderstelt immers politieke partijen die het merendeel van de tijd de waarheid vertellen en verantwoording moeten afleggen als ze liegen. Dat was op spectaculaire wijze niet het geval bij de brexit en bij de campagne van Trump.

'Democratie veronderstelt ook een rationeel oordeel in het stemhokje, maar blijkt vandaag heel zwak te staan tegenover de glamour van de grote leugen.’

Ziet u gelijkenissen tussen Trumps retoriek en de opmars van het fascisme in de jaren dertig?

Schama: 'Toch wel. Denk aan de cultus van de alwetende autoritaire leider. Trump gaf een stem aan ultranationalisten die migranten willen deporteren. Trump en Farage gaven mensen het recht om hele lelijke standpunten, die ze vroeger enkel privé zouden uitspreken, in het openbaar te ventileren.'

'Trump slaagde er ook heel gemakkelijk in om twee losstaande fenomenen te verbinden: de ongelijke welvaartsverdeling na de crisis van 2008 en de migratiegolven. Hij schuift de schuld voor de socio-economische moeilijkheden in de schoenen van migranten en vluchtelingen, dé grote vijand. Als demagoog deed hij het lont van de rancune ontbranden tot een giftige vlam.'

Trumps campagne stoelde op de economische belofte om de Verenigde Staten opnieuw ‘great’ te maken. Zal hij die inlossen?

Schama: 'Natuurlijk niet. Een handelsoorlog met China zal de Amerikaanse economie heus niet vooruit helpen. Hij zal ook niet massaal jobs terughalen. En de koppeling van zijn aangekondigde infrastructuurwerken aan drastische lastenverlagingen zal de Amerikaanse overheidsschuld alleen maar door het dak jagen.'

'Het is overduidelijk: de Trump-kiezer maakte geen rationale afweging in het stemhokje. De realiteit is dat de Republikeinen een gezonde economie erven van Obama, met een quasi volledige tewerkstelling en een werkloosheidsgraad van 4,6 procent. Alleen mag je vandaag blijkbaar niet zeggen dat kiezers een groteske fout gemaakt hebben. Want dan klinkt het alsof je deel uitmaakt van de paternalistische elite. Wel: 'I don’t give a fuck'. Ik zeg het toch. Omdat het de waarheid is. Omdat ik me ernstig zorgen maak.'

In welke zin?

Schama: 'Als Trump faalt - en daar ben ik vrijwel zeker van - zullen zijn kiezers hem ontmaskeren als een verrader. En dan zitten we écht met een probleem. Omdat er dan wellicht onrust volgt. Dan staat er misschien een leider op die nog meer sinister is en die woede electoraal zal recupereren.'

Wat leidt u af uit Trumps benoemingen? Wordt zijn beleid gematigder dan zijn retoriek?

Schama: ‘(lacht en slaat zijn armen uit) Maar neen, totaal niet. Hij stelt mensen aan die hun departement willen opblazen. Neem Scott Pruitt, het nieuwe hoofd van het Environmental Protection Agency (het Amerikaans milieuagentschap, red). Als hoofd van het ministerie van Justitie van Oklahoma klaagde hij EPA nota bene geregeld aan. Hij is een klimaatnegationist die politiek gesponsord werd door fossiele energiebedrijven.'

'Ben Carson, bevoegd voor huizen en stadsontwikkeling, haat dan weer sociale huisvesting en is tegen publieke financiering van woningen. Terwijl miljoenen Amerikanen hun huis verloren na de crisis van 2008. Jeff Sessions, de beoogde minister van Justitie, wil als oerconservatief de burgerrechtenwetgeving van de jaren zestig teniet doen. Hij staat voor een keiharde veiligheids- en migratiekoers. En ga zo maar door... Zelfs Ronald Reagan had zich nooit zo’n extreme benoemingen in zijn hoofd gehaald.'

U hoort geen matigende stem in Trumps entourage?

Schama: 'De enige is misschien generaal James Mattis, de nieuwe Minister van Defensie. Hoewel hij bijvoorbeeld erg vijandig staat tegenover Iran, wil hij niet af van de nucleaire deal. Omdat hij goed beseft dat je de Iraanse hardliners anders groen licht geeft om kernwapens te ontwikkelen. Alleen weet je nooit of Trump hem zal overrulen.'

'Dat is net het grote probleem. Omdat Trump huiveringwekkend impulsief en onwetend is, staan we voor een tijdperk van gevaarlijke chaos. Deze periode doet me denken aan de aanloop naar de Eerste Wereldoorlog. Toen slaapwandelde de wereld richting catastrofe, door interne gevechten in verschillende regeringen en administraties. We hebben meer dan ooit nood aan leidersfiguren van het kaliber van Winston Churchill.'

Ziet u die?

Schama: ‘De Duitse bondskanselier Angela Merkel vind ik fantastisch, ze is mijn heldin. Ze toonde aan dat je een moedig pro-vluchtelingen-standpunt met succes kan verdedigen. En haar boodschap van gelukwensen voor Trump na zijn verkiezing was perfect. Ze zei te hopen dat hij ‘zou slagen in de mate dat hij trouw blijft aan de waarden waarin we allemaal geloven’'.

'Maar naast Merkel zie ik in Europa geen andere welbespraakte, sterke leider. Ik ben er bijna zeker van dat het wachten is op iemand uit de sport- of entertainmentwereld, die begrijpt hoe je een grote massa moet begeesteren.’

​

Hoe leiders zichzelf lieten afbeelden, is de rode draad door uw nieuwste boek, ‘Het gezicht van een wereldrijk. Groot-Brittannië in portretten’. Waarom boeit u dat zo?

Schama: 'Omdat iconische portretten iets vertellen over de tijdsgeest. De portretschilder is zowat de minst vrije aller kunstenaars. Hij moet niet alleen rekening houden met de wensen van zijn model, maar ook met publieke verwachtingen en de bestemming van het portret: komt het in familiebezit terecht of in de publieke ruimte?’

Door tegenstrijdige belangen lopen de spanningen soms hoog op. Het bekendste voorbeeld: het portret van Winston Churchill, in 1954, naar aanleiding van zijn tachtigste verjaardag. 

Schama: 'Absoluut. Dat was besteld om als propagandastuk in het Britse Lagerhuis te belanden. Maar de ziekelijke Churchill, die net een hartaanval had overleefd, werd er op afgebeeld als een soort ruïne. Prachtig, en erg illustratief voor de tijdsgeest, omdat Groot-Brittannië er net na de Tweede Wereldoorlog ook zo uitzag.'

'De grote ophef had te maken met botsende verwachtingen. Schilder Graham Sutherland was geboeid door de romantiek van ruïnes en wou de schade weergeven die het Britse zelfvertrouwen had opgelopen. Maar Churchill, die binnen zijn Conservatieve partij vocht voor zijn politieke overleven, was woest. Hij wou zich afgebeeld zien als een man in de bloei van zijn leven. Uiteindelijk besliste Churchills echtgenote Clemmie zelfs om het portret te verbranden.'

Anno 2016 zitten we in het selfie-tijdperk. Raakt het portret niet stilaan in de verdrukking? 

Schama: ‘Artistieke portretten hebben het inderdaad lastig. Je zit met een overvloed aan digitale portretten. Maar dat is geen kunst. Snapchatfoto’s, bijvoorbeeld, vernietigen zich na tien seconden. Oprichter Evan Spiegel ziet daar geen graten in omdat er volgens hem toch ‘geen essentie van ons is’. Ontluisterend. Alsof onze persoonlijkheid niet meer is dan een opeenstapeling van vervliegende aangezichten. Een sterk artistiek portret vat net onze essentie en vereeuwigt die. Ik geloof niet dat dat ooit zal verdwijnen.'

Waarom niet?

Schama: 'Het einde van het portret werd al eens ten onrechte aangekondigd na de komst van de fotografie. Goeie portretschilders slagen er keer op keer in om zich te onderscheiden. Denk bijvoorbeeld aan Lucian Freud. De manier waarop hij vleselijkheid schildert, zal fotografie nooit kunnen evenaren. Hetzelfde geldt voor de kubistische portretten van Pablo Picasso, die het menselijk aangezicht volledig anders vorm gaf. Na al die jaren blijven zijn portretten nog steeds even fantastisch.'