Waarom niemand de opgestoken middelvinger zag

Terwijl Trump woensdagochtend met de glimlach zijn overwinningsspeech inzette, verscheen bij peilingbureaus en mainstreammedia het schaamrood op de wangen. Ze hadden, tot in de laatste rechte lijn, stellig verkondigd dat Clinton de klus zou klaren.

De Huffington Post voorspelde een ‘substantiële’ overwinning, The New York Times gaf haar zelfs 84 procent kans. ‘Het is een illusie te denken dat peilingen volledig representatief zijn’, reageert marktonderzoeker Jan Callebaut, CEO van Why5Research, op zoek naar verklaringen voor de vele miskleunen. ‘Het is geen exacte wetenschap. Polls draaien rond meningen en menselijk gedrag. Mensen kunnen liegen. Niet alle Trump-kiezers komen daarvoor uit. Anderen bedanken voor peilingen.’

Soms sluiten de opstellers van polls ook hun ogen voor de realiteit, aldus Callebaut. ‘We zagen dat destijds al in ons land, toen opiniepeilers niet wilden geloven dat het Vlaams Blok op de drempel van de doorbraak stond. Omdat dat contra-intellectueel aanvoelde, niet paste in de referentiekaders.’

Bart Kerremans, Amerikakenner en Leuvens politicoloog, wijst de media met de vinger. ‘Net als veel collega’s heb ik er meerdere keren op gewezen dat een overwinning van Trump ook volgens de peilingen niet uitgesloten was. Maar die boodschap is niet opgepikt. Ik merk steeds vaker dat er geen plek meer is voor nuances in de pers.’

Buffelgedrag

Media én peilingbureaus lijden aan ‘buffelgedrag’, aldus Rik Van Cauwelaert, politiek columnist van De Tijd. ‘Ze lopen elkaar achterna. Mensen die polls organiseren, corrigeren die soms kapot. Het wekt argwaan als je met een peiling komt aandraven die Trump als overwinnaar voorspelt als alle anderen de andere kant oplopen.’

Toch is het kritiekloze geloof in krakkemikkige polls niet eens het grootste probleem, oordeelt Van Cauwelaert. ‘De Amerikaanse media zijn de voeling met de onderbuik van de samenleving al een tijd kwijt. Vroeger was de reporter, die op het terrein grote reportages maakte, het hoogste wat je kon bereiken. Vandaag wordt die verslaggeving, toch de basis van ons vak, veronachtzaamd’, aldus Van Cauwelaert.

‘De Amerikaanse media hebben het denigrerend over het ‘flyover country’, de uitgestrekte regio tussen de oost- en de westkust, waar velen overvliegen. Alsof die niet bestaat. Terwijl de economische problemen in de Rust Belt en op het platteland al lang gekend zijn en geen verrassing meer zouden mogen zijn. Alleen komen die journalisten daar nooit.’

Ook onze journalisten komen te weinig buiten, aldus Van Cauwelaert. ‘Kijk naar de Londense pers. Die sloeg de bal ook helemaal mis over de brexit. De meeste Europese media hebben ook een vertekend beeld van de Verenigde Staten. We staren ons bijvoorbeeld blind op de lage Amerikaanse werkloosheidsgraad, die onder Obama zakte tot 5 procent. Maar we vergeten dat zo’n 9 miljoen Amerikanen zich zelfs niet meer aanbieden op de arbeidsmarkt en uit de statistieken zijn verdwenen.’

De Amerikaanse journalisten - hoogopgeleid en stedelijk - wilden ook niet geloven dat Trump kon winnen, denkt Maarten Boudry, wetenschapsfilosoof aan de UGent.

‘Ze waren zelfgenoegzaam, dachten nooit dat zoveel Amerikanen echt zouden stemmen op een narcistische, racistische en misogyne populist, zonder politieke ervaring en gefundeerde beleidsvoorstellen. Maar ze hebben zich, net als ik, verkeken op zijn aangebrande uitspraken. Die hebben ons verleid om de sympathie voor Trump te moraliseren, door met een belerend vingertje te wijzen. Dat werkte wellicht balorig stemgedrag in de hand.’

‘De pers neemt Trump letterlijk, maar niet serieus. Zijn aanhangers nemen hem serieus, maar niet letterlijk’, vatte de Amerikaanse schrijfster Salena Zito, bestuurslid van het Center for Media and Public Policy, treffend de aantrekkingskracht van Trump en het falen van de massamedia samen.

Ook Amerikakenner Kerremans geeft toe dat hij de onderstroom van het Amerikaanse protest heeft onderschat. ‘We zitten midden in de transitie van een industriële naar een postindustriële samenleving. Dat verhaal levert winnaars maar ook verliezers op. Of beter: mensen die zich verliezers voelen. Zij vragen oplossingen, meestal tevergeefs. Meer zelfs: ze merken dat het establishment hun vraag om hulp vol onbegrip en zelfs neerbuigend behandelt. En of het nu klopt of niet, ze voelen zich bij het vuilnis gezet. En dat gevoel bestrijd je niet met rationele argumenten.’

Volgens Maarten Boudry gooide de overdreven politieke correctheid in de media, bij de bestuurlijke elite en op de universiteiten olie op het vuur. ‘De opmars van Trump is een backlash tegen die politieke correctheid. Je kunt zijn ranzige uitspraken niet gebruiken als bliksemafleider voor de échte problemen. De bekommernis om de immigratiedruk en de moslimterreur bij het Trump-electoraat is terecht. Ik kan me voorstellen dat het hen niet kan schelen dat hij ook een narcist en een seksist is. Clinton en Obama dansten om de hete brij heen, durfden het woord ‘islam’ zelfs niet uit te spreken.’

Overdreven politieke correctheid bij het establishment is geenszins een uitsluitend Amerikaans fenomeen, oordeelt Boudry. ‘Ik maakte het al tientallen keren mee in België. Als ik me bijvoorbeeld kritisch uitlaat over de islam, word ik meteen als Trump-adept weggezet of krijg ik te horen dat ik het Vlaams Belang in de kaart speel. Hemeltergend.’

Boudry pleit ervoor om gevoelige samenlevingsproblemen bij naam te durven noemen. ‘Als je die niet erkent of ze onderschat, krijg je een grote opgestoken middelvinger van een deel van de kiezers. Dat gebeurt ook in Europa.’

Dat protest richt zich niet enkel tegen politici, maar tegen iedereen die deel uitmaakt van de elite. Kerremans ondervond dat ook professoren worden aangepakt. ‘Ik kreeg de jongste dagen verschillende mails van Trump-aanhangers die me verweten dat ik een van de velen was die er alles aan deden om Clinton aan de macht te helpen. In de ogen van die mensen is het één pot nat: iedereen van het establishment is corrupt.’

De misnoegde onderstroom waar Trump op surft, bestaat al veel langer in Europa, zegt Kerremans. ‘Denk aan de verkiezing van Silvio Berlusconi in Italië, of de doorbraak van Jean-Marie Le Pen in Frankrijk, die de tweede ronde van de presidentsverkiezingen haalde. Dat het fenomeen in de Verenigde Staten pas zoveel later doorbreekt, heeft alles te maken met het Amerikaanse kiesstelsel dat geen kans geeft aan kleinere partijen.’

In Europa bleek intussen al ruimschoots dat de traditionele partijen geen antwoord vinden op die massale onvrede. Kerremans is pessimistisch. ‘Hoe kan je nu een antwoord vinden, als we amper weten wat de vraag is? Moet je iedere arme een hogere uitkering geven? Moet je alle grenzen sluiten? Moet je met protectionisme de productie in eigen land houden, zodat je misschien wel jobs creëert maar producten krijgt die tien keer duurder zijn? Moet je alle intellectuelen buitengooien? Het probleem is dat we hier vechten tegen een gevoel, een fundamentele mood, en daar kan je met beleid heel weinig tegen beginnen.’

Wat meteen de vraag doet rijzen wat er met die onvrede zal gebeuren, als binnen vier jaar blijkt dat Trump ook maar een politicus is die botst op de pragmatische grenzen van de macht. Dreigt dat protest dan niet helemaal te ontploffen?

Slapeloze nachten

Kerremans: ‘Dat valt niet uit te sluiten. In feite moet Trump nu slapeloze nachten hebben. Wat gaat hij in godsnaam doen met al zijn wilde beloftes nu hij aan de macht is? Alles ging better and unbelievable worden. Dan zal hij toch op zijn minst een stuk van zijn muur aan de grens met Mexico moeten bouwen, niet? Dat is het probleem met anti-establishment kandidaten. Dat ze in de praktijk vaak geen realiseerbare antwoorden hebben.’

Rest de vraag of de democratie niet op zijn eigen grenzen aan het botsen is, als de boze burgers uiteindelijk merken dat van al die spectaculaire beloftes niets in huis komt. Zullen ze zich dan niet tegen de democratie zelf keren? ‘Mensen zullen dan nog meer mikken op een systeem waarbij één man in wie ze geloven alle macht in handen neemt’, zegt Kerremans. ‘Dan botsen we op de grenzen van ons democratisch stelsel.’

‘HET IS ONZIN DAT FACEBOOK TRUMP HIELP WINNEN’

Nepnieuwsartikels op Facebook hebben Donald Trump in het Witte Huis geholpen, luidt een van de vele analyses die media de afgelopen dagen hebben gemaakt. Die visie steunt op data die suggereren dat de nepberichten op de netwerksite meer werden verspreid dan de artikels die de stellingen in die berichten weerlegden.

Facebook-topman Mark Zuckerberg noemt die conclusie ‘a pretty crazy idea’. Op een conferentie in zijn thuisstaat Californië zei 'Zuck' dat zijn netwerk niet verantwoordelijk mag worden gesteld voor Trumps overwinning.

Voor veel, vooral jonge, Amerikanen is Facebook het belangrijkste nieuwsmedium geworden. Via het News Feed-algoritme krijgen ze artikels voorgeschoteld die in de lijn liggen van hun vorige leesbeurten. Daardoor leven gebruikers als het ware onder een stolp die tegengestelde opinies buitenhoudt. Eerder dit jaar werd Facebook door het Trump-kamp weggezet als een anti-Trump medium omdat de nieuwsstroom meer gewicht gaf aan pro-Clintonartikels. Facebook ontkende de klacht, maar wees zijn nieuwsbeheerders wel de deur en laat sindsdien een algoritme bepalen welke artikels bovenaan de News Feed komen. Dat zou ertoe geleid hebben dat populaire nepberichten aan heel wat gebruikers werden getoond.

In een reactie gaf Zuckerberg toe dat ‘er nog werk is’. ‘We blijven de News Feed verbeteren. Mensen willen meer nieuws zien. Onze richtlijnen moeten die wens weerspiegelen.’