Syrië na de val van Assad | 'De dictator is weg, maar de oorlog is verre van voorbij'

In Kamishli, een Syrische stad vlak bij de Turkse grens, zijn bouwvakkers bezig met het afbreken van wegversperringen. 'De voorbije tien jaar was het voor ons verboden om deze straat in te gaan. Wie niet de juiste papieren kon voorleggen, werd gearresteerd en verdween in de gevangenis. Ik ben hier voor het eerst: we zijn eindelijk vrij', zegt arbeider Hassan Bedran Youssef (35).

Wat verderop slopen bulldozers betonnen muren waarop de Syrische vlag prijkt. Het is symbolisch voor wat in het land in het Midden-Oosten aan de gang is. Na de snelle opmars van de rebellenbeweging Hayat Tahrir al-Sham (HTS) stuikte het regime van president Bashar al-Assad, wiens familie het land een halve eeuw regeerde, een week geleden ineen. Op posters van de oud-president, die naar de Russische hoofdstad Moskou is gevlucht, zijn de ogen weggekrast. Standbeelden die naar het regime verwijzen, zijn gesloopt.

Youssef is aan de slag in opdracht van het semiautonome bestuur van Noordoost-Syrië, beter bekend als AANES. Via de wegversperringen werd een onderscheid gemaakt tussen aanhangers van het regime en de rest van de bevolking. Alleen wie met het Assad-bewind sympathiseerde, mocht passeren. Er waren nog meer privileges, zoals de mogelijkheid om gebruik te maken van generatoren als de elektriciteit weer eens uitviel.

Van Assads soldaten, die de stad tot voor kort controleerden, is geen spoor meer. 'Je zal ze ook niet meer zien', zegt Youssefs collega Mohammed Abdi. 'Die mannen hebben meteen hun militaire kleding uitgetrokken. Sommigen zijn op de vlucht geslagen. Anderen lopen rond in burgerkleren en doen alsof hun neus bloedt.'

In een paar weken is gebeurd wat de voorbije 13 jaar maar niet wilde lukken: het regime is omvergeworpen. Nadat bij de Arabische Lente de regimes in Tunesië en Egypte ten val werden gebracht, brak ook in Syrië een revolutie uit. Maar in plaats van tot een regimewissel leidde de opstand tot een bloedige burgeroorlog. Met behulp van Rusland en Iran hield het Assad-regime stand, al verloor het wel de controle over verschillende regio's.

Respect voor iedereen?

In het noorden en het oosten van Syrië grepen de Syrische Koerden de macht, het semiautonome AANES. Kamishli ligt in dat gebied, maar was een van de steden waar Assad een voet aan de grond hield. In de westelijke provincie Idlib kwam wat we vandaag als HTS kennen aan zet. Elders in Syrië rukte de terreurgroep Islamitische Staat (IS) op, die een enorme aantrekkingskracht op jihadisten over de hele wereld had. Na verschillende door de organisatie geclaimde aanslagen in het Westen werd IS door een internationale coalitie verslagen.

Voor de militaire basis van Kamishli houdt Hasan (30) - uit angst voor repercussies deelt hij zijn familienaam liever niet - de wacht. Hij is in dienst van de Syrische Democratische Strijdkrachten, de door de Verenigde Staten gesteunde militaire vleugel van AANES. De val van Assad verbaast hem allerminst. 'We wisten dat dit op een dag zou gebeuren.'

Zowel in Syrië als in de rest van de wereld werd Assads exit op gejuich onthaald. Maar Hassan is niet positief over de toekomst. 'De dictator is weg, maar de oorlog is verre van voorbij. Er is nood aan een democratisch Syrië waarin alle rechten van minderheden worden gerespecteerd. Maar dat zie ik nog niet zo snel ontstaan.'

Hij heeft zijn twijfels bij de bedoelingen van HTS, dat de macht in hoofdstad Damascus heeft overgenomen. 'Ik wil voorzichtig zijn, want niemand heeft een glazen bol, maar ik kan ze alleen maar terroristen noemen. Terroristen met een opgeboende propagandacampagne. Ze hebben geleerd uit de fouten van hun voorgangers', schampert Hassan.

Hij verwijst naar de conferentie van HTS-leider Abu Mohammed al-Jolani in de historische Ummah-moskee in Damascus. 'Dat zegt toch genoeg? Dan kan je toch niet beweren dat je een vrij Syrië wil met respect voor iedereen.'

Jolani is een uiterst omstreden figuur. Hij heeft voor de terreurorganisatie Al Qaida in Irak gevochten en richtte na het uitbreken van de Syrische burgeroorlog Jabhat al-Nusra op, een van de voorlopers van HTS. De organisatie, die door de Europese Unie, de Verenigde Staten en de Verenigde Naties werd aangeduid als een terroristische beweging, stond bekend voor haar wreedheden tegen opponenten.

De voorbije tijd deed Jolani alle moeite om de buitenwereld ervan te overtuigen dat HTS in niets meer lijkt op de terreurorganisatie die hij oprichtte. Tijdens zijn opmars naar Damascus riep hij zijn troepen meermaals op 'genadig' te zijn. Toch blijft het een overwegend islamitisch-soennitische organisatie die de macht heeft gegrepen in een land dat een lappendeken is van fracties en geloofsgroepen: soennieten, sjiieten, alawieten, druzen, christenen en Koerden.

‘We hebben honger’

De grote Syrische verscheidenheid is de brandstof voor een nieuw conflict, blijkt zelfs in de lokale bakkerij van Kamishli. De grote zaak, waar tientallen mensen werken, was in handen van het regime maar is nu overgenomen door AANES. 'Waar blijft ons eten? We hebben honger', roept een een oude man in het Arabisch, gekleed in een religieus kleed en een typisch rood-witte sjaal rond zijn hoofd.

'Alles is enorm chaotisch', zegt Noureen Hilal Youssef, die sinds zeven dagen aan het hoofd van de bakkerij staat. Dagelijks worden er 14.000 zakken met typisch plat Syrisch brood gebakken. In elke zak zitten negen sneden brood, die tot voor kort voor 180 Syrische lira werden verkocht. Nu is dat 2.000 lira (15 eurocent). 'We hebben de prijs verhoogd omdat we een groot tekort aan bloem vrezen.'

De bakkerij is afgesloten met metalen hekken en wordt bewaakt door leden van de militie YPG/YPJ. Die bestaat vooral uit Syrische Koerden, al kunnen ook Arabieren zich aansluiten. Honderden vrouwen staan in drie rijen aan te schuiven. 'Waarom krijgen wij niets? We staan hier al vier uur te wachten', roept de volledig gesluierde Zahra Ahmad (55) vooraan in de rij. 'Toen Assad er was, liep alles op rolletjes. Om 10 uur moesten we hier staan en om 11 uur had iedereen zijn brood. En de prijzen waren lager.'

'We bedienen eerst mensen uit de stad', legt de Koerdisch sprekende Youssef uit. 'De vrouwen die staan aan te schuiven, staan niet in ons systeem. Ze hebben een kaart van Assad, maar die is niet meer geldig. We openen binnenkort een bakkerij in hun dorpen, ongeveer 10 kilometer van hier. We willen dat ze daarheen gaan.'

Youssef probeert de gemoederen te bedaren. 'Binnenkort gaan in jullie dorpen de bakkerijen opnieuw open. Maak jullie geen zorgen', zegt ze tegen de boze menigte. Maar volgens de gepensioneerde Maha Sayfan (65) klopt die informatie niet. Met ontblote blonde haren en een modieuze bril op de neus staat ze achteraan de rij. Ze wacht al uren. 'O God, help ons. God, waar bent u?', bidt de christene.

'Ik woon helemáál niet in een buitenwijk', protesteert Sayfan. 'Ik woon naast het postkantoor van Kamishli. Dat ligt pal in de stad, in een van de voormalige Assad-straten.' Youssef negeert haar en verdwijnt. ‘We krijgen niets van informatie', verzucht Sayfan. Ze vermoedt dat oude rekeningen worden vereffend, en dat alleen wie met de nieuwe machtshebbers is nog voedsel krijgt. 'Is dit het nieuwe leven voor ons?'

Inmenging Turkije

Niet alleen de voedselbedeling loopt mis. Tegenover de bakkerij staat een voetbalstadion, al wordt er geen voetbal meer gespeeld. Simpele tenten staan schots en scheef op het veld. Kampvuurtjes flakkeren in de wind, want ’s nachts koelt het af tot een paar graden boven nul. Vuile babyluiers en plastic afval dienen als brandstof.

Kroostrijke families uit Aleppo en de naburige Shahba-regio, in het door de Koerden gedomineerde noordwesten van Syrië, strijken er al een hele week in grote aantallen neer. Ze komen te voet, met de auto of in vrachtwagens met open laadbakken, volgestouwd met een bonte verzameling van matrassen, kleding en dekens.

Rashid Shexo (22) is een van de duizenden Syriërs die een toevlucht hebben gezocht in Kamishli. 'Ik verblijf hier al drie dagen met twintig familieleden', zegt hij, wijzend naar de tent waarin ze bivakkeren. De krappe ruimte, nauwelijks 25 vierkante meter groot, biedt weinig bescherming tegen de kou. 'We hadden maar 30 minuten om alles in te pakken. Ik hoorde de bommen dichterbij komen. We zijn in paniek vertrokken.'

De opmars van HTS-strijders is niet wat Shexo het meest zorgen baart, integendeel. 'De HTS-soldaten waren in Aleppo, maar kwamen niet naar ons gebied', zegt hij, terwijl enkele familieleden een geïmproviseerde douche bouwen. Zijn grootste angst is het Syrische Nationale Leger (SNA), de door Turkije gesteunde militie die Shehba binnenviel. 'Tegelijk met HTS dook het SNA plots op. Sommige strijders bedreigden ons en maakten ons tot doelwit. Het geluid van bombardementen echode op de achtergrond.'

Jarenlang was het noordwesten van Syrië relatief rustig, tot het in 2018 werd binnengevallen door Turkse troepen en het door hen gesteunde SNA. De Turkse president Recep Tayyip Erdoğan, die op gespannen voet leeft met de Koerden in zijn land, wil vermijden dat zich aan zijn zuidgrens een Koerdische staat ontwikkelt.

Duizenden families werden verdreven. Hun dorpen werden geplunderd en hun huizen werden overgenomen door Arabische en Turkmeense milities die loyaal zijn aan Turkije. Velen trokken naar het vluchtelingenkamp in Shahba. Maar ook dat bleek geen veilige haven. Het SNA, dat volgens Amnesty International bekendstaat om mensenrechtenschendingen, begon op 1 december met nieuwe aanvallen op het gebied.

De Koerdisch sprekende Rupalin Nuri is net aangekomen in Kamishli en ondervond de wreedheid van de SNA-strijders aan de lijve. 'Ze schreeuwden naar ons: 'Vuile honden, verlaat deze plek.' Niet veel later, tijdens de massale volksverhuizing, sloeg het noodlot toe. 'Twee jonge, Koerdische mannen op een motorvoertuig probeerden de wandaden van de SNA-strijders te filmen. Die merkten het op, trokken hun wapens en schoten hen koelbloedig neer.' Voor Nuri was dat het keerpunt. 'Toen wisten we: dit is niet meer veilig. We moeten vertrekken. Alweer.'

Islamitische republiek

Ez Aldin Gado (51) is verantwoordelijk voor de opvang van vluchtelingen in Kamishli. Hij maakt zich grote zorgen. Vanuit zijn kantoor, dat deel uitmaakt van het semiautonome bestuur in Noordoost-Syrië, coördineert hij de stroom nieuwkomers. 'We waren allemaal blij toen Assad viel. We vierden zelfs. Maar de vreugde verdween snel', zegt hij. 'Het geweld begon toe te nemen, vooral tegen Koerdische gebieden.'

Gado zag hoe het door Turkije gesteunde SNA steeds verder oprukte. In een week tijd kwamen 12.463 vluchtelingen naar Kamishli, onder wie 1.849 families in één dag. 'De stroom houdt niet op. We verwachten nu mensen uit Manbij (in het noordwesten van Syrië, red.), want zo goed als iedereen is daar op de vlucht geslagen. Arabieren, Koerden, christenen, het maakt niet uit. Het geweld spaart niemand.'

Walid Culi, politiek onderzoeker bij het Al-Furat Center, heeft geen goed oog in de machtsovername door HTS. 'Het is veelzeggend dat Syriërs die de revolutie in 2011 hebben ingeluid niet worden opgenomen in de tijdelijke overgangsregering van al-Jolani.' Volgens Culi is de interim-regering een exacte kopie van de regering in Idlib, het bolwerk van HTS. Hij stelt ook vast dat buitenlandse IS-strijders zich bij de organisatie aansluiten. 'Dat zou de wereld moeten alarmeren. IS en HTS verschillen niet veel'.

Culi ziet 'duidelijke signalen dat de huidige HTS-strijders een islamitische republiek willen oprichten', wat zou leiden tot een nieuwe burgeroorlog. Minderheden, zoals de Syrische Koerden, druzen en alawieten, dreigen in dat geval vogelvrij te worden verklaard. Dan wordt het hier erger dan in Libië, want de Koerden zullen vechten tot het bittere eind. Als dat gebeurt, moet Europa zich opmaken voor een nieuwe vluchtelingengolf.'

Al is volgens Culi ook een ander scenario mogelijk, waarbij HTS onder internationale druk wordt gedwongen de dialoog aan te gaan met de andere fracties in Syrië. 'Alles zal afhangen van de grondwet die uiteindelijk in Damascus wordt vastgelegd. Als alle Syriërs gelijke rechten krijgen, zou het goed kunnen komen.'