‘Bin Laden kreeg waar hij van droomde’

War on terror

‘Militair geweld is contraproductief’

Na de eerste verbijstering volgde de vergelding: de war on terror. Op 7 oktober 2001 vielen de Verenigde Staten - met goedkeuring van het grootste deel van de wereld - Afghanistan binnen. Het talibanregime bood onderdak aan Al Qaeda en weigerde leider Osama Bin Laden uit te leveren aan de VS. De taliban werden snel verdreven: op 13 november namen de Amerikanen de hoofdstad Kaboel in.

Anderhalf jaar later volgde de interventie in Irak. Naar de link met terreur was het zoeken, maar volgens de VS broedde leider Saddam Hoessein op massavernietigingswapens. Met een beperkte coalition of the willing trokken ze ten strijde. Na amper een maand was Bagdad ingenomen.

De oorlogen zetten een reeks gebeurtenissen in gang die de wereld en zeker het Midden-Oosten voorgoed zouden veranderen. Dat die strijd tegen terreur leidde tot meer conflict, daar lijken de meeste denkers en politici - van links tot rechts - het vandaag grotendeels over eens.

‘De legers hebben de terroristische uitdaging niet opgelost, ze hebben ze verergerd’, zei Dominique de Villepin deze week stellig op France Inter. De voormalige Franse premier was minister van Buitenlandse Zaken tijdens de Irakoorlog. ‘Militair geweld tegen terreurorganisaties in failed states heeft geen enkel resultaat. Het is niet alleen weinig doeltreffend, het is ook contraproductief.’

Nadat Saddam Hoessein was verdreven, kwam een onstabiele sjiitische regering aan de macht, tegen de zin van de soennieten. Wereldwijd keerden moslims zich tegen de Amerikaanse bezetter. Zeker na steeds meer burgerslachtoffers en de wantoestanden in de Amerikaanse gevangenissen van Abu Ghraib, Camp Bucca en Guantanamo.

Pas na de Amerikaanse inval kreeg Al Qaeda vaste voet aan de grond. In 2006 koos de terreurgroep voor een rebranding: Islamitische Staat Irak. In 2013 breidde ze uit naar Syrië. Zelfmoordaanslagen en publieke onthoofdingen piekten. Ook buiten IS-gebied. Parijs, Nice, Brussel, Berlijn, Londen, Stockholm en Manchester maar ook metropolen in Afrika en Azië bloedden.

Niet verslagen

‘IS was zonder twijfel voor een groot deel een creatie van de war on terror’, zegt Thomas Renard, nog even onderzoeker aan het Egmont Instituut maar vanaf woensdag directeur van het International Centre for Counter-Terrorism (ICCT) in Den Haag. ‘De vraag is wat je dan wel doet. Als een terreurorganisatie ergens ter wereld onderdak krijgt, is niet reageren geen optie. De vraag is hoe. Een te lichte reactie haalt niets uit, een overreactie doet meer kwaad dan goed. Het is een moeilijke balans.’

Vandaag gaat de strijd door. Na 35.000 aanvallen boven Syrië en Irak door de internationale coalitie tegen IS, waar België mee aan het doopvont stond, werd het kalifaat ongedaan gemaakt. Verslagen is IS niet. Dat bewijzen de aanslagen van eind augustus in Kaboel.

Privacy

Niemand kijkt nog op van bewakingsdrones

Schoenen en riem uit, vloeistoffen in een doorschijnend tasje en niet zelden een fouillering. We kijken er niet meer van op, maar twintig jaar geleden was het nieuw.
Na 9/11 werd ongecontroleerd in een vliegtuig stappen onmogelijk.

Wereldwijd schoten antiterreurwetten als paddenstoelen uit de grond. Door de Patriot Act kregen de Amerikaanse overheids- en inlichtingendiensten de macht om zo goed als alle gegevens van burgers bij te houden of op te vragen. Het Federal Bureau of Investigation (FBI) kreeg toegang tot databanken van bibliotheken en dokters. De onthullingen van de klokkenluider Edward Snowden leerden dat de National Security Agency (NSA) als een stofzuiger zonder respect voor privacy alle data opzuigt. 

Het gros van dat antiterreurbeleid bestaat nog altijd. The Cost of War Project van de Brown University schat dat tussen 2001 en 2021 884 miljard dollar in het ministerie van Defensie werd gepompt. Voor binnenlandse veiligheid en terrorismebestrijding
betaalden ze de voorbije twintig jaar 1.117 miljard dollar.

Vandaag worden de antiterreurwetten en het technologisch arsenaal ingezet voor alle vormen van (straat)criminaliteit. In de VS en de meeste landen van de EU worden burgers routinematig gevolgd met gezichtsherkenningssoftware en nummerplaatlezers. Niemand kijkt nog op van bewakingsdrones bij demonstraties of grote evenementen. Het hele veiligheidsapparaat is fundamenteel veranderd.

Dat is niet zonder gevolgen. ‘Het nieuwe beleid leidde tot een afbreuk van burgerlijke vrijheden en tot meer interne conflicten in het land’, stelt een rapport van het Institute for Economics and Peace uit 2020. De privacy ging op de schop voor meer veiligheid.

Ook hier zag verregaande wetgeving het levenslicht. In 2015 besloot ons land de Belgische nationaliteit van veroordeelde terroristen, die vaak een dubbele nationaliteit hadden, af te nemen. Zowel daders als medeplichtigen vielen daaronder. Thomas Renard, vanaf woensdag directeur van het ICCT in Den Haag, stelt zich vragen bij dat soort maatregelen. ‘Bij een dreiging lijken ze nodig, maar ze zinderen lang na. Maakt het schrappen van iemands nationaliteit België veiliger?’ De landen van herkomst, zoals Marokko, willen die veroordeelde terroristen ook niet terug. En dus verdwijnen ze van de radar.

Terreurdreiging

‘Meer mensen zijn te bewegen tot een aanslag’

Twintig jaar na de feiten vragen velen zich af of een aanslag zoals die van 9/11 opnieuw kan gebeuren. De kans is alvast kleiner dan vijf jaar geleden, zegt Thomas Renard, vanaf woensdag directeur van het International Centre for Counter-Terrorism (ICCT). ‘Tussen 2013 en 2016 terroriseerde IS grote delen van Syrië, Irak maar ook de rest van de wereld. Met de val van het kalifaat verminderde ook de terreurdreiging.’

Dat de dreiging daalde, is duidelijk te merken in de cijfers. Volgens de Global
Terrorism Index van 2020 van het Institute for Economics & Peace in Sydney daalde zowel de terroristische dreiging als het aantal doden door terroristische aanslagen de jongste jaren. In 2019 vielen wereldwijd 13.826 doden door terrorisme. Dat is het laagste niveau sinds 2012.

Er is ook een mindere evolutie: vandaag zijn veel meer mensen ‘lid’ van een terroristische organisatie dan twintig jaar geleden. Sommige studies spreken van vier keer zoveel, andere schatten het nog hoger in. Renard: ‘In die zin is de situatie dus erger dan toen. Vooral het jihaditerrorisme is populairder geworden. Dat betekent
dat meer mensen overtuigd en gelokt kunnen worden om een aanslag te plegen.’
In 2019 was het aantal doden door terrorisme bijna twee keer zo hoog als in 2001.

Die fanbasis is veel ruimer verspreid dan destijds. IS is actief in minstens 27 landen. Vooral op het Afrikaanse continent maken lokale filialen van IS en Al Qaeda furore. Burkina Faso, Mozambique, Democratische Republiek Congo en Mali, alle vielen ze de voorbije tien jaar in een recordtempo ten prooi aan jihadistisch geweld.

Met het jihaditerrorisme kwam ook de tegenreactie. Zowat alle westerse veiligheidsdiensten zijn het erover eens dat de dreiging van extreemrechts gewelddadig extremisme in de lift zit. Ook in België. Op de lijst van het Coördinatieorgaan voor de Dreigingsanalyse (OCAD) staan vijftig individuen die nauwlettend in de gaten worden gehouden omdat ze een risico vormen.

Hoe is te verklaren dat steeds meer mensen van diverse overtuiging met gewelddadig extremisme dwepen? Renard: ‘De factoren zijn divers. Voor het jihaditerrorisme was het kalifaat een overduidelijke pull factor. Als reactie op die dreiging, gecombineerd met de migratiecrisis, kwam het extreemrechts gewelddadig extremisme op. De gezondheidscrisis en het gebrek aan vertrouwen in de overheid wakkerden dat aan.’

Supermacht Amerika

‘Zonder 9/11 waren de VS beter voorbereid op China’

Toen de wereld op 11 september  live op televisie het tweede gekaapte vliegtuig het World Trade Center in zag vliegen, overheerste bij velen hetzelfde gevoel: het machtigste land ter wereld bleek kwetsbaar. Als reactie focusten de VS hun buitenlandbeleid op de oorlog tegen terreur. Deels met succes: Osama bin Laden werd gedood en een nieuwe grote aanslag op Amerikaans grondgebied werd vermeden. Maar er zijn vooral die twee mislukte buitenlandse oorlogen, die 2.260 miljard dollar en honderdduizenden levens kostten.

Wat blijft na twintig jaar en na de aftocht in Afghanistan vorige week over van de positie van supermacht Amerika? Voor Ivo Daalder, die in Chicago de denktank Chicago Council on Global Affairs leidt, hebben de VS vooral een gigantische opportuniteit gemist. De wereld was verenigd na 9/11 en stond vrijwel als één blok achter de Amerikanen toen die de oorlog tegen terreur afkondigden. ‘Poetin was de eerste die naar Bush belde. Le Monde kopte: ‘Nous sommes tous Americains.’ De Verenigde Naties gaven de VS vrijwel carte blanche om Afghanistan binnen te vallen. De NAVO riep voor de eerste keer artikel 5 in, dat stelt dat een aanval op een lidstaat gelijk is aan een aanval op alle leden.’

‘Twintig jaar later verloren de VS de oorlog in Afghanistan en is de wereld verdeelder dan ooit’, zegt Daalder, die onder Barack Obama Amerikaans NAVO-ambassadeur in Brussel was. ‘De VS verspeelden de kans om met die verenigde wereld de terreur en andere uitdagingen aan te pakken. Het ging mis door hoogmoed. De VS dachten de militaire macht te hebben om de wereld naar hun voorbeeld te kneden. Ze dachten alles wel alleen te kunnen.’

Pijnlijk

Voor geopolitiek expert Ian Bremmer blijven de VS ondanks de falingen met voorsprong het machtigste land ter wereld. Maar anders dan vroeger hebben de VS geen zin meer om politieagent van de wereld te spelen, betoogt de New Yorker, die zich herinnert hoe hij vanop zijn dakterras in Manhattan de tweede toren zag instorten. Voor interventionisme is nu geen politieke appetijt meer. Een meerderheid van de Amerikanen was voorstander van een vertrek uit Afghanistan.

‘Het gevolg is een gebrek aan globaal leiderschap. De VS laten ruimte voor anderen’, zegt Bremmer. ‘De morele autoriteit en de legitimiteit van de VS zijn geërodeerd. Mensen kijken naar de VS als een plaats waar ze willen wonen of investeren, maar niemand denkt: ‘Ik wilde dat mijn politiek systeem ook zo was.’ Dat is pijnlijk, want toen de Muur in 1989 viel, waren er veel landen die als de VS wilden worden. Dat is nu niet meer waar. Maar de macht is niet geërodeerd. Andere landen hebben de VS nog altijd nodig. Denk aan Aziatische landen die bang zijn van China.’

Terwijl China opkwam, waren de Amerikanen afgeleid door hun oorlogen. ‘Twintig jaar geleden waren de VS van plan China tot uitdaging nummer één uit te roepen’, zegt Thomas Renard. ‘Maar toen kwam 9/11. Alle ogen én middelen werden op anti-terreur gericht. Maar China bleef daar wel. Traag maar zeker verschoven zij hun pionnen op het wereldtoneel. Economisch en geopolitiek. En kijk nu: China is een van de belangrijkste gesprekspartners van de taliban en Pakistan.’

Identitair debat

‘Opeens waren we allemaal terroristen’

De aanslagen van 9/11 hadden ook een ingrijpende impact op de verstandhouding tussen moslims en het Westen. Heel wat denkers en politici zagen er het bewijs in van een ‘clash of civilizations’, die de Amerikaanse politieke denker Samuel Huntington al in de jaren negentig voorspelde. Het identitaire debat met de bijkomende polarisering en stigmatisering blies wind in de zeilen van anti-islamitisch populisme en extreemrechts.

De Nederlandse massapsycholoog Jaap van Ginneken spreekt over ‘een ultradramatische gebeurtenis van een vileine slimheid’, vanwege de locatie en de werkwijze. ‘Het was de bedoeling de spanningen tussen de islam en de westerse wereld op scherp te zetten. En onmiddellijk trapten wereldleiders in de val die voor hen was opgezet. Ze trokken de lijn van de aanslagen naar de islam, waarmee ze alle moslims in een kamp plaatsten. Onze vocabulaire was er niet op voorbereid. Iedereen had het over moslims in plaats van over extremistische moslims.’ Van Ginneken ziet in 9/11 een voorbeeld van wat hij een breinbeving noemt, een gebeurtenis die in één klap een collectief wereldbeeld omgooit. In dit geval was dat de blik van westerlingen op de islam.

Rem op integratie

In de VS kwam er snel een opstoot van moslimhaat. Maar de gevolgen waren ook hier voelbaar. Molenbekenaar Mohamed El Bachiri was 21 in 2001 en ervoer hoe alles anders werd. ‘Het was een harde breuk in het vertrouwen tussen moslims en niet-moslims. De stigmatisering was heel reëel’, vertelt hij. Plots was ‘terrorist’ een scheldwoord dat hij en vele anderen overal te horen kregen. El Bachiri werd zelf het slachtoffer van terreur toen hij zijn vrouw verloor in de aanslagen in Brussel in maart 2016. Nadien maakte hij indruk met zijn serene poging tot verzoening, neergeschreven in ‘Een Jihad van liefde.’

‘Vanaf 11 september 2001 is aan mensen verteld dat de islam tot geweld of terreur leidt, omdat sommige extremisten hun daden uitvoerden in naam van dezelfde god. Dat is schokkend voor mensen die de islam niet kennen. Die angst kan ik begrijpen. Maar zodra moslims worden geviseerd en over de islam constant in negatieve termen wordt gesproken, is de natuurlijke reactie - en niet noodzakelijk de goede - dat mensen in het defensief gaan en zich nog meer de identiteit van moslim aanmeten. Dat heeft bijgedragen aan een ongunstig klimaat van stigmatisering en onbegrip. Dat heeft een rem gezet op integratie’, zegt El Bachiri.

‘9/11 zette een reeks gebeurtenissen in gang die tot een slechtere verstandhouding leidde’, zegt ook Thomas Renard, bijna directeur van het International Centre for Counter-Terrorism. ‘Giet daar een dikke saus van economische crisis over en het gevolg is dat bevolkingsgroepen tegen elkaar worden opgezet. Eigenlijk is dat precies wat Osama bin Laden beoogde met de aanslag van 9/11. Zo kreeg hij exact waar hij van droomde.’