'Stress is de stoflong van de 21ste eeuw'

'En dan knapt de elastiek.' De meest aangrijpende zin die vorig jaar in deze krant stond, was er een van Saskia Van Uffelen, CEO van het IT-bedrijf Bull. Bij een van haar consultants stopte het hart plots met kloppen. Hij was nog geen 40. Van Uffelen schreef er een confronterende column over, die wekenlang bleef nazinderen. Over werknemers die uitgerokken worden als elastiekjes. Over de 'kleine, kwetsbare wezens' die we zijn, met maar één batterij. 'Iedereen is moe', schreef Van Uffelen. 'De reserves zijn opgebruikt.'

Hoogleraren psychologie Paul Verhaeghe (UGent) en psychiatrie Dirk De Wachter (KU Leuven) zeggen het al langer. Allebei schreven ze meer dan een jaar geleden al ongemakkelijke bestsellers over wat ze de rat race van de 21^ste eeuw zien aanrichten in hun praktijkruimtes. 'Identiteit' (Verhaeghe) en 'Borderline Times' (De Wachter).

Onrustwekkend veel mensen die bij hen aankloppen lijken 'compleet op', vertellen ze. Man, vrouw. Jong, oud. Boven, midden of onderaan de sociale ladder. Ze vonden het 'hun plicht' om te waarschuwen - en dat te blijven doen. Dit keer bij een no nonsense avondmaal op het kabinet van Minister van Werk Monica De Coninck (sp.a.)

Paul Verhaeghe: 'Het gevoel van 'op' te zijn, is de grote gelijkmaker aan het worden. Volgens een rapport van The London School of Economics uit 2006 zou één op de zes Britten een depressie of een chronische angststoornis hebben. Een. Op. De. Zes. Dat is onthutsend. Als zoveel mensen dezelfde klachten ontwikkelen, in amper één generatie, kun je niet langer van individuele problemen spreken. Dan heb je met iets anders te maken.'

Dirk De Wachter: 'Almaar meer mensen, ook uiterst succesvolle, komen bij me binnen, en zeggen: 'Ik kan niet meer.' Ze zijn leeggegeven. Ze lijken een limiet voorbij. De namen die dat dan krijgt, variëren: depressie, burn-out - dat hangt af van de specifieke klachten. Maar onderliggend is het gevoel heel vaak: het gaat niet meer, ik wil niet meer, laat me met rust. Dat gevoel heeft altijd bestaan, maar de jongste jaren is het echt wel massaal.'

De 21^ste eeuw duwt ons in het rood. Dat suggereren ook allerlei cijfers, peilingen en rapporten. De helft van de Belgen ervaart meer werkstress dan vijf jaar geleden, bleek eind 2013 uit de jaarlijkse Werkbarometer van Trendhuis, in opdracht van het Europees Sociaal Fonds. Vier op de tien wijten dat aan de combinatie werk gezin, zes op de tien een te hoge werkdruk. Nog eens zoveel werknemers vinden een loopbaan van 45 jaar om die reden niet realistisch, onthulde een recente peiling van Netto/De Tijd.

In 2012 luidde ook de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) de alarmbel. De arbeidsomstandigheden die relevant zijn voor de mentale gezondheid van werknemers verslechterden doorheen de tijd, stelt de OESO. Niet alleen de werkonzekerheid nam toe, ook de werkdruk.

Voor ons land was de stijging van precies die werkdruk het afgelopen decennium 'bijzonder groot', stelde de OESO vorig jaar in het rapport 'Mental Health and Work: Belgium'. Of nog, preciezer: 'hoge psychologische eisen en een lage beslissingsvrijheid, een combinatie die het risico verhoogt op veel voorkomende mentale stoornissen.'

Dirk De Wachter: 'Ik zie daar veel slachtoffers van. Mensen die anoniem en binnen een strikte timing bepaalde targets moeten halen. Dat is heel 'burn-outend', om het zo te noemen. Ik word dan geacht ze zo snel mogelijk weer op te kalefateren, zodat ze niet in de problemen komen met hun afbetalingen. Dat wringt soms. Alsof je soldaten na een shell shock terug naar het front moet sturen.'

Paul Verhaeghe: 'Werknemers beslissingsvrijheid geven, is cruciaal. Als ze dat hebben, weegt al de rest veel minder zwaar. Zoals: de hoge eisen die de economie vandaag stelt. Of de technologische versnelling.'

Intussen loopt de rekening op. Niet alleen voor individuen, ook voor de samenleving. Alles samen kosten mentale gezondheidsproblemen België naar schatting 3,4 procent van het BBP per jaar, volgens het OESO-rapport. 'Er is nu dringend actie nodig', zei oud-premier Yves Leterme (CD&V) bij de voorstelling ervan begin vorig jaar. Voor 2013 was 3,4 procent van het BBP - even snel nagerekend - 13 miljard euro.

Een paar maanden geleden lanceerde Minister van Werk Monica De Coninck een preventiecampagne. Ze diende ook een voorstel in om de welzijnswet te versterken, met meer aandacht voor werkdruk en stress. Hoe nijpend dat is, bleek uit cijfers waarmee ze haar voorstel zelf onderbouwde. 19.000 Belgen zitten thuis met een burn-out. Een op de vijf werknemers loopt een verhoogd risico om er een te ontwikkelen.

'Ik heb nog nooit zoveel emotionele, heftige reacties gekregen', zegt ze, en ze schenkt nog wat bruiswater in. 'Overal waar ik kom, spreken mensen me erover aan. Het zit duidelijk diep. We kunnen daar als beleidsmakers niet blind voor zijn. Het gaat om een complex probleem, wil ik wel benadrukken. Er speelt meer dan werk alleen.'

Monica De Coninck: 'De 21^ste eeuw stelt hoge eisen. We stellen die ook aan onszelf. We willen alles tegelijk. En een succescarrière, én een uitgebalanceerd familieleven, én veel vrienden, én tijd voor hobby's. Dat is de tijdsgeest. Daar hebben we als beleidsmakers weinig vat op. Maar op andere dingen wel. Mobiliteit, bijvoorbeeld. Ouders die uit werken gaan, kunnen nauwelijks nog inschatten wanneer ze aan de crèche of de school kunnen zijn. Dat zorgt voor immens veel stress. En opbranden kan ook een beroepsziekte zijn.'

Paul Verhaeghe: 'Voor mij lijdt dat geen twijfel. En daar kan - móét - het beleid ingrijpen. Stress is voor mij de stoflong van de 21ste eeuw. We weten dat het niet alleen letterlijk ziekmakend is door een daling van de immuniteit, maar ook dat het een rol kan spelen bij een aantal psychiatrische problemen, zoals burn-out, angst en depressie. Dat is volgens Europa de tweede grootste groep ziekmakers, na cardiovasculaire aandoeningen, die overigens ook sterk met stress correleren. Om dat te bestrijden, moeten we collectieve maatregelen nemen.'

Dirk De Wachter: 'Het is een boutade, maar een individueel probleem bestaat niet. Een probleem heeft altijd een context. En die context is heel erg veranderd, de jongste jaren. De massale klachten die we nu zien, de vele mensen die opbranden, zijn daar in mijn ogen een afspiegeling van.'

Paul Verhaeghe: 'Helaas is dat niet de heersende opvatting. Psychische aandoeningen worden hoe langer hoe meer beschouwd als brain diseases. Een kwestie van genen en chemie. En dus: een hoogstpersoonlijke kwestie. Wie het niet meer aankan, heeft zogezegd te weinig veerkracht - 'resilience' heet dat, tegenwoordig. Daaraan moeten we dan remediëren. Niet aan de oorzaak van de stress, maar de perceptie van de stress. Alles wordt in de schoenen van het individu geschoven. Ik vind dat krankzinnig.'

Dirk De Wachter: 'We leven in het tijdperk van de individuele verantwoordelijkheid. En dus ook individuele schuld. En individuele schaamte.'

Paul Verhaeghe: 'In Groot-Brittannië hebben ze op een bepaald moment een massaal psychotherapie-programma opgezet, om mensen met angst en depressie te helpen. De bedoeling was om ze zo snel mogelijk weer aan het werk te krijgen. Op papier zagen de resultaten er goed uit - vier op de tien 'genezen', luidden de krantenkoppen - maar als je het volledige rapport bekijkt, zijn er maar negen procent mensen die het programma afwerkten. In plaats van mensen te viseren, moeten we de context aanpakken.’

Stress als stoflong van de 21^ste eeuw. De boosdoener, zegt Verhaeghe al meer dan een jaar aan bomvolle zalen, zijn een doorgeschoten individualisering en marktdenken. De ideologie van het neoliberalisme leidde in zijn ogen tot een meedogenloze 'survival of the strongest'. 'Steeds meer' werd God, 'gij zult productief zijn' gebod. Prestaties worden in toenemende mate gemeten, de werkzekerheid neemt af. Het verandert collega's in concurrenten, die geliefden moeten outsourcen aan nannies en therapeuten om te kunnen blijven voldoen.

Paul Verhaeghe: 'In theorie werken we 38 uur, maar in de praktijk doet bijna niemand dat nog. Al helemaal niet als je de files in rekening brengt, en de constante bereikbaarheid. En dan hebben we het alleen nog maar over de stress van de zogenaamde 'winners'. De stress is pas écht groot voor wie twee jobs moet combineren. Of voor wie helemaal géén job heeft, of ziek wordt. Die mensen krijgen ook nog eens het verwijt - impliciet of expliciet - dat het aan henzelf ligt: te weinig resilience.'

Het had nochtans zoveel beter kunnen foutlopen. In 1964 orakelde de eerbiedwaardige visionair Isaac Asimov in The New York Times dat psychiaters in 2014 sofa's te kort zouden hebben voor... 'de ziekte van verveling'. Eenzelfde catastrofe kondigde het Amerikaanse weekblad Life aan, bijna dag op dag vijftig jaar geleden. Technologische vooruitgang zou ons met te veel vrije tijd opzadelen. Daar was onze geest niet voor gemaakt. In de golden sixties hadden zelfs de doemscenario's een gouden randje.

Monica De Coninck: 'Ik blijf dat wel een grote paradox vinden. Als je onze levens vergelijkt met die van onze ouders en grootouders, zijn we er gigantisch op vooruit gegaan. Zeker materieel en technologisch. En toch ervaren we meer stress. Ik betrap mezelf daar ook op. Ik kook graag. Alleen: hoe beter ik me equipeer, hoe langer ik in de keuken sta. De grenzen schuiven gewoon mee op.'

Dirk De Wachter: 'Die grenzen wórden voor een heel stuk ook opgeschoven. Er worden ons gedurig nieuwe normen aangepraat, nieuwe idealen opgedrongen.'

Monica De Coninck: 'Vroeger maakten we eten. Nu willen we koken als een driesterrenchef, zeven dagen op zeven. Met minder dan perfectie nemen we geen genoegen meer.'

De tirannie van de perfectie. Ook Paul Verhaeghe en Dirk De Wachter hebben het er uitgebreid over in 'Identiteit' en 'Borderline Times'. Elk individu, stellen ze vast, is in de meritocratie van de 21^ste eeuw de ondernemer van zijn eigen zelfontplooiing geworden. De manager van zijn eigen geluk. Iedereen krijgt schijnbaar alle kansen. Wie 'het' niet voor elkaar krijgt, lijkt dat enkel aan zichzelf te wijten te hebben. Wie 'het' wél voor elkaar krijgt, wordt via sociale media 24/7 met vrolijke vrienden geconfronteerd, die alleen het beste van zichzelf laten zien. Het leidt tot een verpletterend gevoel van verantwoordelijkheid, en een zo mogelijk nog verpletterendere angst om te falen.

Paul Verhaeghe: 'Je ziet die angst ook heel goed in onze obsessie met protocollen. We voelen ons zó verantwoordelijk dat we alle mogelijke risico's proberen te beheersen. Als er iets foutgaat, kunnen we zeggen: we hebben ons aan de richtlijnen gehouden. Dat is het 'compliance'-model, overgewaaid uit de VS. Alles wordt in procedures en voorschriften gegoten. Alles draait om aansprakelijkheid. Een paar jaar geleden is daarover een fantastisch boekje verschenen, dat hier helaas weinig aandacht heeft gekregen: 'Stop De Amerikanen! - Ten minste tien goede redenen om gewoon Europees te blijven.''

Dirk De Wachter: 'Maar wij doen daar toch aan mee, Paul? We hebben dat toch dankbaar omarmd? Dat ikkerige, dat concurrentiële, die hang naar bigger, better, faster, more. Dat zit toch ook in ons?'

Paul Verhaeghe: 'Natuurlijk. Maar een groot deel van wat we de jongste tien-vijftien jaar aan ideologie over ons heen hebben gekregen, gaat radicaal in tegen onze geschiedenis. De Europese cultuur was er veel meer een van commitment, van vertrouwen, van autonomie. Dat wantrouwen, die ontspoorde efficiëntie, die paranoïa - dat is allemaal vrij nieuw.'

Monica De Coninck: 'Een triest voorbeeld vond ik die discussie over de nieuwjaarsfooien voor de vuilnisophalers in Antwerpen. 't Is complex, ik weet het. Er is een risico voor misbruik. Maar zijn we nu zoveel beter af, nu collega's elkaar verklikken? Gezellig werken moet dat zijn. Wat is er met ons vertrouwen in mensen gebeurd? Ik ben de vuilniskar gaan zoeken, die dag. Ik heb vijftig euro gegeven - 'Maar verdelen, hé, mannen!'' (lachje) Idem met al die efficiëntie-oefeningen. Overal automaten, overal veiligheidscamera's. Dat kost minder dan mensen, ongetwijfeld. Maar zouden pakweg treinreizigers in stations zich nu écht beter voelen dan toen er kaartjesknippers stonden?'

Paul Verhaeghe: 'In mijn dorp werkt de bibliotheek nu met zelfscanners. Goedkoper? Wellicht. Maar wat zie je gebeuren? Alleen als er een probleem is, krijgen mensen nog mensen te zien. En dus is het contact per definitie negatief. De band die ze vroeger hadden - omdat ze tips uitwisselden - is weg. En zo doen we onszelf op veel vlakken de duvel aan.'

Komt het nog goed? Het besef dat een en ander fout zit, groeit in elk geval. Volgende week verschijnt een boek van mediatycoon Arianna Huffington. Titel: 'Het nieuwe succes'. Onze huidige definitie daarvan - geld en macht - is niet houdbaar, schrijft ze. Niet voor individuen, niet voor samenlevingen. 'Net als op een stoel met twee poten kun je er wel op balanceren, maar er komt onvermijdelijk een moment dat je onderuitgaat.' Ze heeft het over de burn-out- en depressie-epidemie, en pleit 320 pagina's lang voor een gezondere arbeidsethos. Minder stress, meer ontspanning, meer slaap, minder bereikbaarheid. Opmerkelijk, voor één van de meest succesvolle zakenvrouwen van de VS.

Paul Verhaeghe: 'Ik ben optimistisch. Je voelt dat er dingen aan het verschuiven zijn. In de jaren '60 hebben we óók afgerekend met een normerende, disciplinerende cultuur die ons verstikte en ongelukkig maakte. De verandering was grass root, van onder uit. Zo zal het nu ook gebeuren. Sinds mijn boek verscheen, krijg ik een kleine 100 mails per dag. Dat zegt iets. Mensen willen het anders.'

Dirk De Wachter: 'Ik had onlangs een architect over de vloer. Hij wilde met me praten. Nagaan hoe hij in zijn plannen meer rekening kon houden met ons mentale welzijn. Zulke initiatieven, hoe klein ook, stemmen me fundamenteel hoopvol. Je ziet dat almaar meer mensen beginnen na te denken over alternatieven.'

Monica De Coninck: 'Het huidige systeem botst op zijn limieten. Dat voel je aan alles. De logica ervan is veel te eenvoudig voor de complexe tijd waarin we leven. Het is niet simpel om te proberen daar iets aan te veranderen. Als je nog maar hardop durft te denken om iets anders aan te pakken, wordt je kop er vaak maar net niet afgehakt.'

Paul Verhaeghe: 'Het levert nochtans op. Dat hebben Richard Wilkinson en Kate Pickett haarfijn aangetoond in hun boek 'The Spirit Level'. Bedrijven die een radicaal menselijke koers varen, hebben veel minder ziekte-uitval. Ze zijn veel rendabeler. Almaar meer mensen zullen achter zulke inzichten komen, voorspel ik. Ze zullen wel moeten. Mensen zijn het andere - letterlijk - ziek.'

Dit is het zesde artikel in de reeks 'Modern Minds', die delft naar de grondstof van de kenniseconomie: ons brein. Hoe worden en werden we de slimste? En hoe blijven we het, nu de race met razend intelligente machines begonnen is? Volgende week: Alles wordt slim: artificiële intelligentie Bekijk de vorige aflevering in multimedia vorm.