Hij werd schatrijk met wiskunde, nu wil Peter Rousseeuw statistiek de erkenning geven die ze verdient

'Op een bepaald moment begon ik te beseffen: het gaat niet gebeuren. En eigenlijk kan ik het zelf doen.' Peter Rousseeuw (67) zit in zijn woonkamer in het Antwerpse Edegem. Hij is pas terug van een congres in Portugal. Als professor in de statistiek aan de KU Leuven is hij sinds twee jaar op emeritaat, maar het onderzoek laat hem niet los.

Het, dat is erkenning krijgen voor de statistiek. De ontdekking van het gat in de ozonlaag in de jaren 80, de productiewinsten in de landbouw van begin vorige eeuw, het aangetoonde verband tussen roken en longkanker in de jaren 50: geen van die doorbraken was er gekomen zonder de statistiek, vertelt hij. Alleen, daar is amper erkenning voor. Dat frustreert.

We kennen sportstatistieken en in de coronapandemie maakten we collectief kennis met modellen die voorspelden hoe het virus zich zou verspreiden. Maar voor velen staat statistiek vooral gelijk aan 'buisvak' en 'moeilijke wiskunde'. Terwijl het grote publiek met de Nobelprijzen doorbraken in andere wetenschappen viert, blijft de statistiek onzichtbaar en onbegrepen. 'Veel mensen zien het als niets meer dan een hulpwetenschap.'

'Op een bepaald moment besefte ik: ik heb de middelen om die lacune op te vullen.' Daarmee was het idee voor een eigen internationale prijs geboren. Na jaren voorbereiding werd de tweejaarlijkse Rousseeuw Prijs voor Statistiek voor het eerst uitgereikt in 2022. Afgelopen week werden de winnaars van de tweede editie bekendgemaakt (zie inzet).

1 miljoen dollar prijzengeld

Een ernstige, ambitieuze prijs vraagt ook een ernstige, ambitieuze prijzenpot. De Nobelprijzen leveren zowat een miljoen dollar op. Ook aan andere wetenschappelijke prijzen is heel wat geld verbonden. Bij de Breakthrough Prize, gesponsord door een groepje Silicon Valley-miljardairs, is dat 3 miljoen en bij de Shaw Prize van de Hongkongse mediamagnaat Run Run Shaw 1,2 miljoen.

De Rousseeuw-prijs schaart zich in dat rijtje: via de Koning Boudewijnstichting krijgen de winnaars 1 miljoen dollar, gesponsord door een stichting die Rousseeuw oprichtte in de Verenigde Staten. Het prijzengeld komt uit de interest op het kapitaal. 'Het is de bedoeling dat het blijft bestaan. Ook als ik er niet meer ben. Zo'n prijs bekendheid geven, vraagt nu eenmaal tijd.'

Dat een professor van eenvoudige komaf de middelen heeft om zulke royale prijzen uit te reiken, ligt allesbehalve voor de hand. Rousseeuw groeide op in Wilrijk. 'Mijn vader was een arbeider. Hij was gehandicapt en stierf toen ik nog erg jong was. Mijn moeder gaf wiskunde. Deeltijds, want we waren met drie kinderen.' Als kind verslond hij sciencefictionboeken. Toen hij dertien was, publiceerde hij 'Landing op Mars', een boekje in de 'Vlaamse Filmpjes'-reeks.

'Tot mijn 15de heb ik eigenlijk nooit gestudeerd. Ik wilde schrijver worden.' Maar een gemotiveerde wiskundeleraar, Rik Verhulst ('Hij leeft nog'), toonde hem een andere toekomst. Na een zijsprong in de algebra - 'Ik kreeg aan mijn familie en vrienden niet uitgelegd waarover het ging' - koos hij voor de statistiek.

Hij zit keurig recht. Het raam geeft uitzicht op een perfect onderhouden tuin vol hortensia's. Zijn blauwe broek combineert hij stijlvol met een onberispelijk wit hemd en een blauwe gilet. En dan, onder zoveel voornaamheid: blote voeten. In de ruime inkomhal geen statig kunstwerk maar een grote pluchen tijger op de grond, voor de kleinkinderen. Het klassieke verwachtingspatroon moet je niet altijd volgen.

Dat deed Rousseeuw ook niet in 2001. 'Ik was 45 en had zowat alles bereikt wat ik hoopte te bereiken', vertelt hij. Hij was op z'n 28ste professor geworden. Hij had intussen gewerkt in Nederland, Zwitserland en Antwerpen. 'Toen kwam er dus een 'midlife-moment'. Ik wou eens iets anders doen.'

Grootste geldmachine op Wall Street

Met zijn vrouw en jongste dochter - de oudste dochter deed al hogere studies - trok hij naar New York. Hij ging solliciteren bij Renaissance Technologies, zowat de grootste geldmachine op Wall Street. Opgericht in 1982 door de excentrieke en mediaschuwe wiskundige Jim Simons, die in mei dit jaar overleed, geldt Renaissance Technologies als een van de meest succesvolle hefboomfondsen ooit.

Met zijn vlaggenschip, het Medallion Fund, behaalde Renaissance tussen 1988 en 2021 een gemiddeld jaarrendement van 37 procent (na kosten). Daarmee gaf Simons iedereen het nakijken. Alleen, in Medallion kan je als buitenstaander niet investeren, de opbrengsten zijn voor de zowat 300 werknemers. De enige manier om mee te profiteren is door er te gaan werken.

Dat deed Rousseeuw. 'Een jaartje New York, dat leek me wel wat.' Uiteindelijk zou hij er twaalf jaar blijven, een periode waarin hij zich onderdompelde in de wereld van de kwantitatieve beurshandel. Renaissance Technologies is een zogenaamd quantfonds. Tientallen complexe computermodellen, samen goed voor miljoenen lijnen programmeercode, beslissen voortdurend over wat gekocht en verkocht wordt.

Rousseeuw was er tijdens de hoogdagen van Simons. ‘De deur van mijn kantoor kwam uit op zijn deur. Maar hij was er maar één dag in de week. Hij woonde op Fifth Avenue in New York en wij werkten op een campus op Long Island. Dat was twee uur rijden.’ Het was ook een finale 'thumbs up' van Simons zelf die de deur deed openzwaaien.

Solliciteren met puzzels

Hij had geen ervaring in de financiële wereld, precies zoals Simons het graag had. Het kernteam van Renaissance bestaat uit een zestigtal wetenschappers. Absolute toppers uit de wiskunde, statistiek, computerwetenschappen en de fysica. 'Ik werkte met mensen als deeltjesfysicus George Zweig, de ontdekker van quarks (subatomaire deeltjes, red.), en Harvard-professor Cumrun Vafa, bekend van zijn werk rond de snaartheorie.'

Tijdens de sollicitatie moest hij vooral puzzels oplossen. 'Ze testen gewoon je wiskundig denken. Eerst stuurde je je cv. Een tiende van die mensen werd gebeld. Aan de telefoon moest je raadsels oplossen. Daarna werd nog eens een tiende, dan zit je dus al op 1 procent, uitgenodigd. Dan moest je daar een hele dag examens afleggen.'

Doorgaans is de afspraak dat er over Renaissance Technologies gezwegen wordt. Een vermelding op Wikipedia wordt vaak weer weggehaald. Er circuleren verhalen - het loon van de werknemers zou elk jaar verdubbelen - maar dergelijke zaken worden zelden geverifieerd. 'De geheimen mogen niet buiten raken, dat is de regel', haalt Rousseeuw de schouders op. Behalve de kwantumfysicus Frank Verstraete - die er een paar maanden zou werken - zag geen enkele andere Belg ooit de binnenkant van de exclusieve campus op Long Island.

'Het was geweldig boeiend', vertelt hij wel. Een totaal andere wereld dan hij gewoon was. Methodes die ontwikkeld werden om de modellen beter te maken, moesten in wekelijkse vergaderingen verdedigd worden. ‘Iedereen kwam daar zijn research tonen. It had to make sense. Het klinkt misschien vreemd, maar het was een heel aangename plek om te werken. De sfeer onder collega's was goed. Aan universiteiten is er veel minder solidariteit. Je zit in een zero-sum game. De projecten die de ene binnenhaalt, gaan ten koste van de andere. Bij Renaissance deelden we allemaal in de winst. Als mijn buurman iets goeds deed, had ik daar ook voordeel bij.'

De snelheid waarmee gewerkt werd, was een eyeopener. ‘Als ik een academisch artikel schrijf, duurt dat meer dan een jaar. Dan kost het nog eens een jaar om gevalideerd te worden. En dan nog eens twee jaar voor het gepubliceerd wordt. Bij Renaissance kon je iets presenteren en twee weken later ging het in het model. In plaats van onmiddellijk een theorie te verzinnen, leerde ik om eerst de gegevens te analyseren. Er zijn zoveel false flags en red herrings (verwarrende of misleidende patronen, red.), dingen die iets lijken te betekenen, maar dat niet doen.’

500 miljoen dollar per dag weg

Even leek het mis te lopen. In 2007 stond Rousseeuw mee in de frontlinie bij de 'quant quake', die een aantal computergestuurde fondsen bij het begin van de financiële crisis kopje-onder duwden. Simpel uitgelegd: toen een heleboel investeerders onder druk gezet werden door hun banken om verliezen op waardeloze herverpakte kredieten te compenseren, begonnen ze hun goede producten te liquideren. De computermodellen raakten volledig verstoord, want de goede aandelen leken plots slecht en de slechte leken goed. Dat leidde tot een enorme kettingreactie.

‘We wisten in het begin niet wat er gebeurde. Iedereen had drie beeldschermen op zijn bureau. Op één daarvan kon je realtime onze portefeuille volgen. Ik spreek over seconden. Zelf keek ik daar normaal nooit naar, dat leidde me te veel af. Maar plots kwam iemand op een maandag melden dat er iets aan de hand was. Alles ging recht naar beneden.’ Op Long Island zagen ze 500 miljoen dollar per dag verdampen. ‘Veel mensen waren in paniek omdat al hun bezittingen in de firma zaten. Het voortbestaan hing aan een zijden draadje.’

Maar ineens, op vrijdag, stopte de kettingreactie. ‘Blijkbaar was iedereen klaar met liquideren.’ In de maanden daarna werden alle verliezen goedgemaakt. ‘In die dagen kwam Simons wel elke dag. Ze doken dan met de cheffen van de verschillende afdelingen samen in een kamer. Wel grappig, iedereen zat daar op zijn zakrekenmachine. Op dat moment kwam er geen computer aan te pas.’

Uiteindelijk zou Renaissance Technologies elk jaar winst maken. Miljarden en miljarden. 'Soms waren er discussies tijdens de lunch. Verdienen wij het wel om zoveel geld te krijgen, terwijl we niet echt iets bijdragen voor de mensheid? We zijn gewoon op de beurs een tikkeltje slimmer dan de rest. Maar al bij al zijn er weinig mensen vertrokken om die reden. Integendeel, bijna niemand vertrok. Velen hebben wel gezegd: we zullen iets teruggeven aan de maatschappij. Een collega heeft met zijn eigen centen een wiskundemuseum opgericht in Manhattan. Nu gaan alle middelbare scholen daarnaartoe. En ik doe nu dit, de Rousseeuw-prijs.’

‘Het punt is: je kan niet zeggen dat we ooit iemand zwaar benadeeld hebben. We boekten gewoon telkens heel kleine beetjes winst op een heleboel grote dingen. Gewetensbezwaren gaf dat niet. Anders zou ik het ook niet volgehouden hebben.’ 

Uiteindelijk vertrok hij toch. 'De kinderen woonden in België en er kwamen kleinkinderen.' Zeven zijn er intussen, de oudste 16 en de jongste zes. Hoewel hij gerust had kunnen rentenieren, dook hij opnieuw het onderzoek in. 'Nieuwsgierigheid kenmerkt wetenschappers.' In 2013 werd hij professor in de statistiek in Leuven. Wegens zijn leeftijd werd hij twee jaar geleden op emeritaat gestuurd. 'Maar ik heb het nog altijd even druk. Ik heb nog een parkeerkaart en kan gebruikmaken van de bibliotheek. Eigenlijk kan ik me nu volledig concentreren op wat ik het liefste doe.'

Netflix is ook statistiek

Het contrast met zijn tijd in Wall Street is groot. Met beleggen is hij amper nog bezig. 'Ik hou het eenvoudig: een paar trackers en wat obligaties. Dat bespaart me stress. Als kleine belegger kan je de markt toch niet kloppen. Bij Renaissance verwerkten we terabytes aan data per dag. Het is een illusie dat je daartegen op kan.'

Existentiële vragen over 'bijdragen aan de mensheid' zijn er ook niet meer. Hoe abstract Rousseeuws expertise - 'robuuste statistiek' - ook klinkt, zijn werk verandert vandaag wel degelijk de wereld. 'Vaak heb je uitschieters in grote sets van data', legt hij uit. 'Die kunnen verkeerde conclusies opleveren. Robuuste statistiek helpt om beter met die uitschieters om te gaan. Ik geef een voorbeeld. Stel dat je enkele honderden bodemstalen hebt genomen. In elk staal is de concentratie van 20 scheikundige stoffen gemeten. Dat zijn dus 20 veranderlijken. Als een bepaald staal afwijkende waarden heeft, kan dat een patroon verstoren. Tegelijk kan die afwijking ook interessant zijn. Ze kan een bron van chemische vervuiling aangeven, of een plek aanduiden waar een kostbaar mineraal gewonnen kan worden.'

Dat soort statistisch onderzoek helpt om elektriciteitsnetwerken efficiënter te beheren, beter aan mijnbouw te doen of het effect van medische behandelingen juister te analyseren. Vandaag is Rousseeuw vooral geprikkeld door artificiële intelligentie. Op de conferentie in Portugal was het the talk of the town. 'Er zijn allerlei statistische vragen over machinelearning die nog niet zijn beantwoord. Het zijn black boxes. Niemand begrijpt eigenlijk waarom ze werken. Ik geloof dat we dat kunnen oplossen. De hoop is dat we zo tot betere algoritmes komen die wezenlijk minder tijd en energie verbruiken, want het elektriciteitsverbruik van AI is gigantisch.'

Mogelijkheden genoeg om het verschil te maken dus. 'Statistiek is eigenlijk overal', zegt hij. Netflix geeft er zijn aanbevelingen mee, F1-teams bouwen er hun strategie op. De gezichtsherkenning op onze telefoon is erop gebaseerd. Banken en verzekeraars berekenen er hun risico's mee. Er worden kosten mee bespaard, gerichte advertenties mee ontwikkeld.

Politieke dadendrang

Al wordt de wetenschap niet altijd gevolgd. 'Het beleid zou eigenlijk veel meer kunnen met statistisch beter onderbouwde beslissingen. Maar politici gaan uit van hun eigen ideologie. Dat gaat zo bij gezondheidszorg, bij justitie, in het onderwijs. Altijd weer die dadendrang. Altijd weer die recepten die in andere landen al zijn uitgetest en niet werken, in de vergeefse hoop dat hetzelfde recept deze keer een ander resultaat zou opleveren. Het is gewoon verspilling van energie.'

Hij herinnert zich een project met Zwitserse boeren, toen hij nog doctoreerde. 'Hun oogst werd vaak vernietigd door hagel. Door met een kanon in de wolken te schieten, probeerden ze dat te voorkomen. Statistici onderzochten of dat werkte. De eindconclusie was: het werkte niet. Toch bleef een aantal boeren verder doen. Wellicht omdat ze het gevoel hadden zo toch iets te doen. Of ze geloofden gewoon niet in de wetenschap.’ Hij haalt de schouders op. Er vallen nog wat zieltjes te winnen.