Afwezige burgers voelen zich hopeloos en machteloos

Een op de drie Vlamingen daagde vorige zondag niet op voor de gemeenteraadsverkiezingen. De wachtrijen bij de bakker waren op veel plaatsen langer dan die aan het stemlokaal. Wat drijft de afwezige burgers? Gevoelens van hopeloosheid en machteloosheid overheersen.

Ook de betere politicologen (en journalisten) keken zondag op van het massaal afhaken van 1,8 miljoen burgers. Er was natuurlijk al langer voor gewaarschuwd dat door de afschaffing van de opkomstplicht in Vlaanderen kiezers zouden verzaken aan hun democratische recht om hun lokale bestuurders te verkiezen. Maar velen hadden vermoed dat het om een langzame evolutie zou gaan.

Profiel

Intussen blijft het gissen naar het profiel van die afwezige burgers. Eerder onderzoek gaf aan dat vooral kortgeschoolden en lagere inkomens thuisblijven bij de afschaffing van de opkomstplicht. Vooral extreme partijen, ter rechter- en linkerzijde van het spectrum, zouden dan de grootste klappen krijgen. Nader onderzoek naar het sociaal-demografisch profiel van de abdicerende burgers moet uitwijzen of die veronderstelling bevestigd werd.

Ook naar de motieven van de thuisblijvers is bijkomend onderzoek wenselijk. Op basis van mijn eigen onderzoek bij een representatief staal van de Vlaamse bevolking dat ik vorig jaar voor mijn boek ‘De toekomst is terug’ heb uitgevoerd, wil ik me alvast aan een interpretatie wagen.

Ik stelde vast dat een derde van de Vlamingen in een mentale staat van permanente crisis leeft (‘permacrisis’). Ze geven aan dat het voor hen altijd crisis zal blijven, ook als de economie herleeft en de inflatie opnieuw zou dalen. Ze hebben de hoop opgegeven dat het ooit beter wordt. Zij zijn het somberst over de toekomst en die van hun kinderen en kleinkinderen en hebben een zeer dystopisch wereldbeeld.

Die mensen hebben ook het gevoel dat de overheid hen in de steek laat. Ze voelen zich niet meer thuis in hun eigen land. En ze zijn ervan overtuigd dat de rijken het morgen nog meer voor het zeggen hebben. Of ze nu gaan stemmen of niet, veel maakt het niet uit. Een groot gevoel van machteloosheid en hulpeloosheid tekent hun bestaan. Niet gaan stemmen is dan een - gemakkelijke - daad van stil verzet.

Een andere vraag is of nu de bodem van het electorale verzuim is bereikt. De internationale praktijk, ook in onze buurlanden, toont dat de opkomst bij verkiezingen (en in het bijzonder bij nationale en Europese verkiezingen) zelfs onder 50 procent kan zakken. Bij de gemeenteraadsverkiezingen in Rotterdam kwam minder dan 40 procent van de kiezers opdagen.

Polarisering

Daartegenover staat dat de opkomst opnieuw toeneemt onder invloed van maatschappelijke polarisering, waarbij vooral populistische partijen - in het bijzonder de extreemrechtse (in mindere mate extreemlinks) - goed garen spinnen. Denk recent aan Frankrijk, Nederland of het Oosten van Duitsland.

Want dat is een andere onthutsende vaststelling in mijn onderzoek. Ook al zijn kiezers hopeloos en machteloos en zijn ze hun vertrouwen in het politieke systeem kwijt, de roep om een autoritaire leider die het parlement en verkiezingen buitenspel zet, is groter dan ooit. Meer dan een op de twee Vlamingen is die mening toegedaan. Dan hoeft er zelfs helemaal niet meer gestemd te worden. De geest is sinds zondag uit de fles. Wie krijgt die er opnieuw in?