Wie vlottere regeringsvorming wil, moet kiessysteem aanpakken

De hapering van de federale formatie ligt, zoals altijd, bij de kies- en formatiesystemen waarmee in België de macht wordt verdeeld, toegewezen, uitgeoefend en gecontroleerd. De karakters van de betrokken onderhandelaars spelen een kleine rol, maar vooral omdat de fouten in de kies- en formatiesystemen tweedracht stimuleren. De interne contradicties in die systemen leiden tot onenigheid, aanslepende onderhandelingen en wantrouwen. Ze rekken de regeringsvormingen en maken dat regeerakkoorden dikke bijbels worden.

Met onze systemen is het principe ‘land boven partij’, dat de basis van elke regeringsvorming moet zijn, moeilijk waar te maken. Het principe staat ook haaks op wat in de kiesperiode gebeurt, want daar geldt ‘partij boven land’. Partijen halen hun stemmen meestal niet binnen met een programma voor het land, maar met beleidsvoorstellen voor specifieke doelgroepen, waarvan ze de belangen willen bedienen. Ze hebben dan ook geen belang bij samenwerking en compromissen, ze moeten verschillen tonen, geen gelijkenissen.

Soms volstaat 10 à 12 procent van de stemmen om aan de macht te kunnen deelnemen. Dat mechanisme stimuleert de partijpolitieke versnippering, zoals Nederland aantoont.

Kernuitstap

Waartoe dat leidt, zagen we in 1999, toen de groenen erin slaagden hun belangrijkste programmapunt - de sluiting van de kerncentrales - in het regeerakkoord van Verhofstadt I te krijgen. De andere meerderheidspartijen gingen akkoord om een coalitie te kunnen vormen, maar de overweldigende steun van de kiezer ontbrak. In 2023 werd de sluiting gedeeltelijk uitgesteld, toen duidelijk werd dat die niet in het belang van het land was.  

Indirect is voor dergelijke maatregelen wel een meerderheid door de goedkeuring van het regeerakkoord in de Kamer. Maar moeten dat soort strategische beslissingen niet een rechtstreekse steun krijgen? Het omgekeerde is ook waar. Een aangepast immigratiebeleid, waar veel steun voor is, lijkt effectief tegengehouden te worden door de formaties in het verleden.

Door regeringen te vormen op basis van een wiskundige meerderheid zonder een beleidsmeerderheid wordt wantrouwen ingebouwd. De partijen die het sluitstuk voor de regering leveren, spelen boven hun electoraal gewicht, terwijl grotere partijen hun programma slechts gedeeltelijk kunnen uitvoeren. Wie als sluitstukpartij in de formatie stapt, moet wel haar punt binnenhalen. Anders wacht een electorale afstraffing, zoals de groenen in 2003 en Open VLD dit jaar ondervonden hebben.

Misschien was Vivaldi wel het topvoorbeeld van hoe een formatie mis kan gaan. Een allegaartje van zeven partijen, allemaal gefocust op de realisatie van hun programma. De pandemie uitgezonderd was ‘land boven partij’ ver weg, getuige het begrotingsdeficit en de opgelopen schuld. Open VLD heeft het schip proberen recht te houden, maar de partij moest zo ver buiten haar kiesprogramma gaan dat ze kansloos werd bij de recente verkiezingen.

Winner takes all?

Tijdens de kiesperiode beslist de kiezer niet over hoe de regering gevormd zal worden en welk beleid gevoerd wordt, rechts of links. Dat wordt aan de wijsheid van de verkozenen overgelaten. Formaties krijgen soms een andere ideologische oriëntatie dan wat je uit de kiesuitslag kan afleiden. Burgers mogen macht verdelen en controleren, maar macht toewijzen en beslissen over het programma mogen ze alleen onrechtstreeks. In andere landen gebeurt dat anders. Niet alleen in Frankrijk of de Verenigde Staten, met presidentiële regimes. Ook het Verenigd Koninkrijk kent meestal meerderheidsregeringen of kleine coalities.

Wil België een vlotte regeringsvorming krijgen, dan moeten we het kiessysteem aanpakken: ga voor een tweerondesysteem, een systeem dat extra zetels in het parlement aan de grootste partijen geeft of, het minst faire, een systeem van ‘winner takes all’. Zo niet zal de versplintering van de partijen alleen maar toenemen, net als het wantrouwen, de profileringsdrang en de instabiliteit.

Dat Vlaamse politici ook vinden dat het systeem aan herziening toe is, blijkt uit de hervormingen die ze doorgevoerd hebben voor de komende gemeenteraadsverkiezingen. Ik hoop dat die wijsheid ook opstijgt naar het federale niveau.